ساوه از شهرهای استان مرکزی و مرکز شهرستان ساوه، در کشور ایران است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۵ برابر با ۲۲۰٬۷۶۲ نفر است. ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است که در اواخر آن دوره و در اوایل دوره اسلامی یعنی سال ۲۲ هجری، جزو ایالت جبال یا همان عراق عجم بوده‌است.
ساوه از شمال به شهرستان زرندیه و استان قزوین، از جنوب به شهرستان تفرش، از جنوب‌شرق به استان قم، از شرق به استان تهران و قم و از غرب و جنوب غربی به استان همدان و شهرستان کمیجان محدود می‌گردد.
نامگذاری
- گروهی نام آن را مأخوذ از واژه اوستایی «سَوا» Sava یا واژه پهلوی «سَوَکا» Savaka دانسته‌اند.
- ساوه بر وزن کاوه، از نام پهلوانی تورانی به نام «ساوه‌شاه» گرفته شده‌است.
- ساوه تغییریافته واژه سه‌آبه به معنای مکانی با سه رودخانه خوانده شده‌است.
- ساوه در زبان فارسی به معنای خرده‌طلا است، نام بخش‌هایی مانند زرند، گواه کاربرد این معنی برای منطقه ساوه‌است.
- نام شهری است نامدار در عراق عجم، گویند دریاچه‌ای در آن جا بود که هر سال یک کس را در آن غرق می‌کردند تا از سیلاب ایمن بمانند و در شب ولادت پیامبر اسلام آن دریاچه خشک شد.
پیشینه تاریخی
ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است. این شهر در دوران گذشته در برخورد کلان‌ترین راه‌های کاروانی میان ری باستان، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان، قم و کاشان قرار داشته و در روزگار پارتیان یکی از خانمان‌های مهم میان راهی بوده و در سدهٔ ۷ (پیش از میلاد) یکی از دژها و خانمان‌های سرزمین ماد به‌شمار می‌رفته و زیست همگانی در این بخش از ایران از پیشینه و دیرینگی بسیار برخوردار است و از دید زمین‌شناسی از آن دوران سوم و چهارم زمین‌شناسی می‌باشد. ساوه نخست از توابع میدان بوده و بعد بخشی از ری بزرگ شده و به سبب نزدیکی با میانه‌های نیرومند برخی دودمان و پادشاهان بر ایران گذشته از این که همواره از ارزش ویژه‌ای برخوردار بوده دارائی و چمنزارهای آن نیز از دیرباز جای توجه دودمان‌ها بوده و روی همین پایه فرمانروایان آن اغلب از میان دولتمردان بنام برگزیده شده‌اند بعد از ساسانیان حکومت سامانیان و آل‌بویه و سپس سلجوقی بر این سرزمین دست داشتند.
ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم هجری صدمه و آسیب فراوان دید، مغولان شهر را ویران کردند و ساکنان آن را از دم تیغ گذراندند. کتابخانه‌های بزرگ و موزه‌های ساوه طعمه حریق شد وکتاب‌ها و ابزار دانشی کتابخانه و دانشوران نابود شدند.
حمدالله مستوفی در مورد ساوه این‌گونه نوشته:در اول در آن زمین بحریه (دریاچه) بوده و در شب ولادت رسول اکرم آب آن به زمین فرو شد و آن از مشروبات بوده‌است و بر آن زمین شهری ساختند. بانی آن معلوم نیست و در حمله مغول‌ها باروی آن دچار خرابی شد و خواجه ظهیرالدین علی بن ملک شرف‌الدین ساوجی آن را عمارت نمود. هوایش به گرمی مایل است و آبش از رودخانه مزدقان و قنوات مشروب می‌شود.
ساوه از دیر باز محل برخوردهای نظامی ایران بوده در دوره مغول نیز گذرگاه جهانگردان بیگانه شد مارکوپولو و نیزی و بسیاری از پیامبران و مبلغان آئینی، بازرگانان، و ایلچیان در گزارش‌ها و نوشته‌های خود از ساوه یاد کرده‌اند. پی آمد حمله مغول کاهش شدید مردم ساوه بوده که کاهش زیاد ماندگاران روستایی و ویران شدن دستگاه‌های آبیاری موجب افت شدید کشاورزی در سرزمین ساوه شد. در دوره صفویه که آئین شیعه آئین رسمی کشور شد منطقه ساوه در دوره یاد شده جزو زمینگاه علی شکر بود در سال ۹۰۸ با چیرگی صفویه بر پادشاه مراد عثمانی همدان که والی‌نشین زمینگاه یاد شده بود بدست قزلباش‌ها افتاد. در روزگار صفویه مردم ساوه از تیره‌های گوناگون بودند و زبان و آداب و روسوم آنان نیز طبعاً با هم فرق داشت؛ ولی بیشتر مردم از همان گذشته پارسی‌زبان با گویش محلی بودند تا به امروز هم ادامه دارد.
قحطی بزرگ ساوه در سال ۱۲۸۸ قمری/۱۸۷۱ تا ۱۸۷۲ میلادی/۱۲۵۰ خورشیدی شامل بی‌آبی، گرانی شدید، و حتی آدمخواری شد.
دوران قاجار
براساس رساله و دست‌نوشته‌ای که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد اوضاع شهر ساوه در دوران قاجار این‌گونه تفسیر شده‌است: نویسنده از قتل‌عام مردم ساوه و ویرانی بناها و آثار پس از حمله چنگیزخان مغول یاد کرده‌است که بعدها توسط صفویان بازسازی شده‌است، وی ساوه را محل زرادخانه (قورخانه) سلطنتی صفویه دانسته‌است، براساس این نسخه خطی ساوه به دلیل تصمیمات حاکمان و پادشاهی قاجار رو به نابودی رفته، به‌طوری‌که راه قافله‌ها و کاروان‌ها را به سمت ساوه ممنوع و فروش انار این شهر را قدغن کرده بودند و به اسم سمنان، کاشان و اردستان می‌فروختند، بر خلاف گذشته صد و پنجاه سال از ساوه فردی به دستگاه حکومتی نمی‌توانسته راه یابد. مساحت کلی ساوه چهل فرسخ که چهار طایفه بزرگ به نام‌های خلج، بیگدلی، بیات و شاهسون داشته‌است.
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
اقلیم
میانگین دمای سالانه ۲/۱۸ درجه سانتی گراد بوده‌است. میزان بارندگی کم و حدود ۲۱۶ میلی‌متر در سال می‌باشد و بیشتر بارش به صورت باران است. در تقسیم‌بندی اقلیمی شهرستان ساوه دارای اقلیم نیمه خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های کمی سرد نامگذاری شده‌است. متوسط رطوبت شهر ساوه ۳۹٪ می‌باشد که ماه‌های دی با میانگین ۵۸٪ مرطوبترین ماه و ماه تیر و مرداد با میانگین ۲۶ درصد خشکترین ماه سال می‌باشد. باد غالب ساوه شمالی و شمال غرب (۳۶۰ درجه) می‌باشد و بیشترین سرعت باد وزیده شده به میزان ۹۰کیلومتر در ساعت در ماه فروردین ۱۳۷۲ گزارش شده‌است. اقلیم ساوه براساس طبقه‌بندی دمارتن خشک و طبقه‌بندی آمبرژه معتدل می‌باشد.
زمین لرزه
ساوه از نظر مطالعات زلزله در محدوده محدوده زلزله خیزی بالا قرار دارد. وجود گسل هندس در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر در لرزه خیزی این منطقه تأثیر بسیاری دارد.
مردم‌شناسی
جمعیت
جمعیت شهر ساوه در سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ برابر ۲۲۰٬۷۶۲ نفر که شامل ۱۱۲٬۷۴۲ مرد، ۱۰۸٬۰۲۰ زن و ۶۷٬۲۳۰ خانوار بوده‌است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۰ شمسی ۲۰۰٬۴۸۱ نفر و در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۷۹٬۰۰۹ نفر بوده‌است.
زبان
زبان مردم ساوه فارسی است و به لهجه ساوه‌ای صحبت می‌کنند..
اتباع خارجی
شهر ساوه به دلیل جاذبه‌های صنعتی و کشاورزی و نزدیکی به پایتخت ایران یکی از مناطق جذب اتباع خارجی به‌ویژه مهاجران کشور افغانستان است، به‌طوری بیش از ۲۰ هزار افغانستانی در شهرستان و شهر ساوه زندگی می‌کنند و در شغل‌های سخت مشغول به‌کار هستند.
همچنین در نزدیکی این شهر اردوگاه پناهندگان افغانستانی موسوم به مهمان‌شهر شهید ناصری وجود دارد که تاریخ ساخت آن به سال ۱۳۶۷ برمی‌گردد و بر اساس آمار رسمی فروردین ماه ۱۳۹۱، ۴۹۷۴ نفر پناهنده دارد.
ساختار شهری
زیرساخت‌ها
در سال ۱۳۲۸ کارخانه برق ساوه با مشارکت عده‌ای سهام‌دار و به صورت خصوصی با خرید دو موتور مولد برق شروع به ساخت و در سال ۱۳۲۹ به بهره‌برداری رسید و سپس در سال ۱۳۴۱ نوسازی و گسترش یافت. در حال حاضر تعداد کل مشترکین برق ساوه و غرق‌آباد ۱۱۷٬۲۴۴ است.
شبکه لوله‌کشی آب شهری در ساوه در سال ۱۳۴۲ آغاز و در سال ۱۳۴۳ مورد بهره‌برداری رسیده‌است و هم‌اکنون در حدود ۵۰٬۰۰۰ مشترک آب دارد، همچنین یک تصفیه‌خانه با ظرفیت تصفیه ۳۴ هزار متر مکعب فاضلاب در شبانه‌روز برای دویست هزار نفر در حال ساخت می‌باشد.
شهر ساوه دارای ۹۵٬۱۲۸ مشترک خط ثابت تلفن (ضریب نفوذ ۳۶٫۷۲٪)، ۲۰۶٬۱۹۰ مشترک تلفن همراه (ضریب نفوذ ۸۰٪) و ۵٬۹۰۰ مشترک اینترنت پرسرعت (ADSL) می‌باشد. همچنین گازرسانی به این شهر از سال ۱۳۶۵ آغاز و در سال ۱۳۶۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است، که هم‌اکنون دارای ۵۰۰ کیلومتر شبکه‌گذاری و ۳۶٬۰۰۰ انشعاب نصب شده‌است.
شهرداری
سابقه ایجاد شهرداری در ساوه طبق مدارک مستند به سال ۱۳۳۶ بازمی‌گردد، اما گفته‌ها حاکی از این است که در سال ۱۳۲۰ در این شهر بلدیه یا شهرداری وجود داشته‌است.
فضای سبز شهری
سرانه فضای سبز شهر ساوه برای هر نفر حدود ۱۳ متر مربع است. وسعت فضای سبز ۲٬۶۷۵٬۰۰۰ متر مربع شامل ۶۱ پارک محله‌ای، ۱۳ پارک اصلی و سایر فضاهای سبز است. میانگین سرانه فضای سبز این شهر با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی از میانگین کشوری بیشتر است.
- پارک طالقانی (پارک شهر)
- پارک ولیعصر
- پارک جنگلی
اقتصاد و صنعت
شهر صنعتی کاوه در ۱۰ کیلومتری شهر ساوه، بزرگترین شهرک صنعتی کشور و یکی از قطب‌های مهم صنعت در ایران به حساب می‌آید. شهر صنعتی کاوه در سال ۱۳۵۲ در شمال شرقی شهر ساوه ایجاد شده‌است که هم‌اکنون در مساحتی بالغ بر ۳۰۰۰ هکتار و با بیش از ۶۰۰ واحد کارخانه تولیدی مشغول به فعالیت است.
ترابری
- مسیرهای ارتباطی
- آزادراه ۵ (ساوه - تهران)
- آزادراه ۵ - (ساوه - سلفچگان - اراک)
- آزادراه ۶ (ساوه-همدان)
- جاده ۶۵ (ساوه - تهران)
- جاده ۶۵ (ساوه - اراک) (ساوه - قم)
- جاده ۴۸ (ساوه - همدان)
- جاده ۴۹ (ساوه - قزوین - رشت - آستارا)
فاصلهٔ شهر ساوه با برخی از مناطق پر رفت‌وآمد:
- پایانه مسافربری
پایانه مسافربری بین شهری ساوه در ورودی شهر ساوه قرار دارد. در این پایانه خطوط مختلف تاکسی، مینی‌بوس و اتوبوس قرار دارند. بیشترین میزان حمل و نقل مسافرین، بین این پایانه و پایانه مسافربری غرب تهران انجام می‌گیرد.
- راه‌آهن
ایستگاه راه‌آهن ساوه که در مسیر خط راه‌آهن تهران-همدان و در ۱۰ کیلومتری شهر ساوه قرار دارد در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۶ افتتاح شد اما مسافرگیری این ایستگاه در مهر ۱۳۹۷ در مسیر راه‌آهن همدان-مشهد آغاز شد.
- تاکسی‌رانی
شهر ساوه در سال ۱۳۹۱ دارای ۸۰۰ دستگاه تاکسی بوده‌است که روزانه ۹۰ هزار مسافر را در ۱۸ مسیر جابه‌جا کرده‌است.
- اتوبوس‌رانی
سازمان اتوبوس‌رانی ساوه در سال ۱۳۷۷ با تصویب در وزارت کشور تأسیس شده و به صورت رسمی در ۱ فروردین ۱۳۷۹ آغاز به کار کرده‌است. اتوبوس‌رانی ساوه دارای ۱۸ خط و ۸۴ اتوبوس فعال است که روزانه ۸۰ هزار مسافر را جابه‌جا می‌کند.
خدمات عمومی
- مراکز درمانی
- بیمارستان شهید مدرس
- بیمارستان شهید چمران
- بیمارستان فاطمه زهرا
- بیمارستان زنان و زایمان ۱۷ شهریور
- آتش‌نشانی
آموزش
- آموزش عالی
ساوه دارای ۱۲ مرکز آموزش عالی می‌باشد که دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه در ۲۵ بهمن ۱۳۶۶ و دانشگاه پیام نور واحد ساوه در ۱۳۶۹ تأسیس شده‌است و مجموعاً دارای ۱۸ هزار دانشجو می‌باشند.
- دانشکده علوم پزشکی ساوه
- مؤسسه آموزش عالی انرژی ساوه
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه
- دانشگاه پیام نور واحد ساوه
- مؤسسه آموزش عالی رضویه ساوه
- مؤسسه آموزش عالی دانشستان ساوه
- مؤسسه آموزش عالی فن و دانش ساوه
- مؤسسه آموزش عالی فخر رازی ساوه
- مؤسسه آموزش عالی ناصر خسرو ساوه
- دانشکده غیرانتفاعی اصول الدین ساوه
- دانشکده فنی‌وحرفه‌ای پسران ساوه
- مرکز آموزش عالی علمی کابردی جهاد دانشگاهی ساوه
- مرکز آموزش علمی کاربردی شهرداری ساوه
- مرکز آموزش علمی کاربردی بهزیستی ساوه
- مرکز آموزش علمی کاربردی گروه صنعتی صفا
- آموزشکده سما واحد ساوه
- مدارس علوم دینی
- حوزه علمیه ولیعصر
- حوزه علمیه امام صادق
- حوزه علمیه زنان فاطمه الزهرا
جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و مذهبی و رهاورد
- تاریخی
نظر به اینکه ساوه یکی از شهرستان‌های باستانی ایران زمین است لذا آثار باستانی آن نسبتاً زیاد می‌بوده تا اینکه در حمله مغول و بعد به دست سپاهیان تیمور لنگ اکثر آن‌ها منهدم گردید.
- بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره صفویه
- مسجد جامع ساوه - قدمت تاریخی دوره سلجوقی
- مناره مسجد جامع - قدمت تاریخی ۵۰۴ ه.ق
- مناره مسجد میدان - سدهٔ ۵ ه.ق
- مسجد سرخ یا انقلاب - قدمت تاریخی ۴۵۳ ه.ق
- مسجد بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره زندیه
- گنبد چهارسوق - قدمت تاریخی دوره صفویه
- قلعه دختر یا قیزقلعه - قدمت تاریخی دوران ساسانیان
- امامزاده سید اسحاق - (از نوادگان موسی کاظم- با سه واسطه) - قدمت تاریخی ۶۷۶ ه. ق
- مذهبی
- امامزاده سید ابو رضا
- امامزاده عبدالله ابن موسی الکاظم
- امامزاده اسحاق ابن موسی الکاظم
- امامزاده سید حسین ابن موسی الکاظم
- امامزاده سید بشیر ابن موسی الکاظم
- امامزاده سید علی‌اصغر
- مراکز تفریحی
- مجتمع تفریحی امام خمینی (بلوار تختی)
- بام ساوه (شهرک فجر)
- بوستان خانواده (بلوار مطهری)
- پارک بسیج (بلوار مطهری ساوجی)
- پارک شهر (بلوار طالقانی)
- پارک جنگلی
- بوستان فدک
- ره‌آوردها
- انار
- طالبی
- پسته
- هتل‌ها
- هتل صدرا (خیابان مطهری)
- هتل بین‌المللی کاوه (شهر صنعتی کاوه)
- هتل آزادی (میدان آزادی)
رسانه‌ها
- نشریه‌ها
از جمله نشریات محلی ساوه می‌توان به دو هفته‌نامه پیام اندیشه، گل‌های ساوه، آرمان جوان، یاقوت سرخ، صبح ساوه، سیمانگار و ماه‌نامه‌های عهد جاوید و سیمای ساوه اشاره نمود. همچنین دو هفته‌نامه مدینه گفتگو یکی از نشریات شهرستان ساوه و استان مرکزی بود که در تیر ماه ۱۳۸۹ توقیف شده‌است.
فرهنگ بومی
- صنایع دستی
هنر صنایع دستی در شهر ساوه دارای قدمت زیادی است. وجود تکه‌های سفالینه کشف شده در اطراف تپه باستانی آوه شاهدی بر این مدعاست. همچنین گلیم ساوه یکی از آثار مشهور کشور است که از دوره صفوی در این شهر رواج داشته‌است.
- سفالگری
در زمان سلجوقیان، ساوه یکی از مراکز مهم سفالگری بود که هر چند نمی‌توانست با ‹‹ری›› در این زمینه رقابت کند ولی به هر طریق از اهمیت فراوانی برخوردار بود. پس از حمله مغول، ‹‹ری›› از فعالیت بازایستاد لکن ساوه همچنان به خلق آثار گران‌بهایی در این زمینه ادامه داد. نمونه‌های زیبایی از سفالینه‌های ساوه‌ای در حفاریهای تپه‌های تاریخی ‹‹ آوه›› به دست آمده که در ‹‹ موزه ایران باستان›› نگاهداری می‌شود.
- گلیم بافی
در گلیم ساوه استفاده از رنگ‌های مناسب و طرح‌های زیبا دیده می‌شود و این امر گلیم ساوه را در سطح استان مطرح ساخته‌است. روستای «نورعلی بیگ» در بخش مرکزی شهرستان ساوه از جمله روستاهایی است که بافت گلیم در آن مشهود است. از انواع گلیم‌ها، خورجین، گاله یا به اصطلاح ساوه‌ای‌ها «گووالا» و غیره تهیه می‌شود. گاله اغلب در کودکشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. «سفره آرد» یا به قول محلی‌ها «اون سفرا» از دیگر دست‌بافت‌های مردم این دیار است. سفره آرد گلیمی ظریف از نخ پنبه است و معمولاً در نان‌پزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- قالی بافی
- رودوزی‌های سنتی
- منبت
- قلمزنی
- غذاها و شیرینی‌ها
از جمله شیرینی‌های سنتی شهر ساوه می‌توان به نان ماستی (نون ماستی یا نون قندی)، چوکه، نان قندی، روح‌افزا اشاره کرد.
اماکن
- موزه‌ها
موزه مردم‌شناسی چهارسوق که از آثار به جای مانده دوران صفویه است در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۸۶ به مناسب روز جهانی صنایع دستی به عنوان موزه مردم‌شناسی شهرستان ساوه مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است، در این موزه اشیای همچون کتب خطی و دست‌نویس، انواع قفل‌های قدیمی، ظروف مسی و سفالی، سکه و اسناد خطی، سنگ قبرهایی مربوط به دوره قاجار به نمایش درآمده‌است.
- سینما
در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۹۴ سینما شهر ساوه در سالن سلمان ساوجی که متعلق به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی ساوه می‌باشد با اکران فیلم محمد رسول‌الله افتتاح شده‌است، پیش از این در سال ۱۳۷۴ سینما هلال احمر و پس از آن سینمایی که سابقاً در محل فعلی سالن چمران ارشاد ساوه وجود داشته فعالیت آن متوقف شده بود. ظرفیت این سینما ۴۲۰ نفر است.
- کتابخانه‌ها
- کتابخانه هاشمی‌نژاد
- کتابخانه سلمان ساوجی
- کتابخانه علامه عسگری
- کتابخانه ولیعصر
ورزش
شهر ساوه در دوره‌های مختلف تیم‌های ورزشی مانند باشگاه‌های باشگاه فوتسال شن‌سا ساوه و باشگاه فوتسال شهرداری ساوه در لیگ برتر فوتسال ایران داشته‌است. باشگاه شن‌سا ساوه قهرمان نخستین دوره جام باشگاه‌های آسیا در سال ۱۳۸۴، مسابقات بین‌المللی پرتغال موسوم به جام جهانی کوچک در سال ۱۳۸۶ و قهرمان لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۸۵ شده‌است. همچنین باشگاه فوتبال شهر صنعتی کاوه که وابسته به شهر صنعتی کاوه در نزدیکی ساوه‌است در لیگ دسته اول ایران به عنوان نماینده شهر تهران شرکت می‌کند.
در حال حاضر باشگاه فوتسال سن‌ایچ در لیگ برتر فوتسال ایران و باشگاه فوتبال خوشه طلایی ساوه در لیگ آزادگان حضور دارند.
- مجموعه‌های ورزشی
- مجموعه ورزشی چمران
- مجموعه ورزشی هلال احمر
- مجموعه ورزشی تختی
- مجموعه ورزشی کوثر
- سالن فجر ساوه
- باشگاه تیراندازی شهرداری ساوه