استان اصفهان از استان‌های مرکزی ایران است که مرکز آن، شهر اصفهان می‌باشد. استان اصفهان ششمین استان پهناور، سومین استان پرجمعیت ایران و رتبه اول شهرنشینی کشور را دارد. مهمترین شهرهای این استان اصفهان، کاشان، نجف‌آباد و خمینی شهر می‌باشند. این استان با مساحتی حدود ۱۰۶۷۸۶ کیلومترمربع بین ۳۰ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی خط استوا و ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۵۵ درجه و ۳۱ دقیقه طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ، واقع شده‌است. استان اصفهان بیشترین استان‌های همسایه را در کنار خود دارد که از شرق به استان‌های یزد و خراسان جنوبی، از شمال به استان‌های سمنان، قم و مرکزی، از غرب به استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری، از جنوب به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس محدود است. از نظر طبیعی نیز استان به دشت کویر در شرق و شمال، رشته کوه‌های زاگرس در غرب و جنوب محدود شده‌است که این موقعیت طبیعی، از یک طرف محدودیت‌ها و از طرف دیگر پتانسیل‌ها و مزیت‌هایی را برای استان فراهم نموده‌است.اصفهان قطب تولید آهن، فولاد و همچنین صنایع دستی در ایران است.
آمار
جمعیت
بر اساس اطلاعات حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن در دوره‌های گذشته، جمعیت استان اصفهان در سال ۱۳۵۵، حدود ۲ میلیون نفر بوده‌است که با رشدی فزآینده به ۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. بررسی آمار جمعیتی استان طی بازهٔ زمانی ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵، نشان می‌دهد نرخ شهرنشینی در استان اصفهان به تبعیت از کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده‌است و به پیروی از الگوی رشد جمعیتی در کشور در استان اصفهان نیز شهرنشینی با افزایش رشد مواجه بوده‌است که این افزایش همراه با کاهش روند رشد روستانشینی در استان همراه بوده‌است بطوری‌که از ۳۷ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. در این رابطه باید گفت گسترش محدودهٔ شهرها، تبدیل روستاها به شهر و ایجاد شهرهای نو موجب تغییرات گسترده‌ای طی ۶۰ سال گذشته در نظام سکونتگاهی استان اصفهان شده‌است.
منابع طبیعی و محیط‌زیست
حدود ۳۳ درصد از مساحت استان را بیابان تشکیل می‌دهد و ۱۰ درصد از بیابان‌های ایران در استان اصفهان است که بخش اعظم آن را شهرستانهای شهرضا، نائین، ورزنه،نجف آباد، اردستان، نطنز، آران و بیدگل، کاشان، خمینی‌شهر و اصفهان شامل می‌شود. البته بخش‌های از این استان کوهستانی بوده و دارای آب و هوای معتدل است. از مهمترین شهرستانهای کوهستانی این ناحیه می‌توان به شهرستان گلپایگان، خوانسار، فریدن، فریدونشهر، سمیرم، دهاقان، چادگان، تیران و کرون و بویین و میاندشت اشاره کرد. مساحت جنگل‌های استان ۴۱۲ هزارهکتار است که از این میزان ۳۴۷ هزار هکتار آن اعم از بیابانی و غیربیابانی دست‌کاشت است و مابقی یعنی ۶۵ هزار هکتار جنگل‌های زاگرس هستند.
حوضه‌های آبریز استان اصفهان شامل حوضه‌های آبریز کارون، گاوخونی، دریاچهٔ نمک، کویر ریگ زرین و کویر مرکزی می‌باشد (دو حوضهٔ آبریز ابرقو-سیرجان و مهارلو–بختگان وسعت بسیار ناچیزی را از استان به خود اختصاص می‌دهند). بر اساس اطلاعات موجود، ۷ رود دائمی (مرغاب نجف آباد، زایندهرود، ماربر، گلپایگان، آب ونک، وهرگان، گوکان و سمیرم)، ۲۱۸ رود فصلی، ۸٬۸۱۶ چشمه، تعداد ۴۷٬۸۴۷ چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز، تعداد ۴٬۰۵۱ رشته قنات و ۷ سد شامل یک سد بتنی (زایندهرود) و ۶ سد خاکی (حنا، کمانه، خمیران، آغچه، قره‌قاچ و گلپایگان) در استان اصفهان وجود دارد.
مناطق تحت مدیریت ادارهٔ کل حفاظت محیط زیست استان شامل مناطق چهارگانهٔ سازمان حفاظت محیط‌زیست با وسعت ۹۷۶٬۰۰۰ هکتار (۲ پارک ملی، ۴ پناهگاه حیات‌وحش و ۴ منطقه حفاظت شده) یعنی بیش از ۹ درصد مساحت استان، ۱۲ منطقه شکارممنوع با وسعت ۱/۰۸۰/۰۰۰ هکتار و یک تالاب بین‌المللی با وسعت ۶۳/۰۰۰ هکتار می‌باشد. استان اصفهان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و واقع شدن در فلات مرکزی ایران دارای تنوع گونه‌ای منحصر به فردی می‌باشد. وجود گونه‌های مختلف در رده‌های متعدد جانوری و گیاهی در زیستگاه‌های مختلف استان دلالت بر همین موضوع دارد. بر اساس بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته تاکنون در استان اصفهان بیش از ۲۰۰۰ گونه گیاهی مربوط به حدود ۷۰۰ جنس و در قالب ۱۳۰ خانواده شناسایی شده‌است. از این تعداد ۳۵۰ گونه دارویی، ۴۵ گونه انحصاری، ۵۴ گونه آسیب‌پذیر، ۱۶ گونه نادر و ۱۹ گونه دیگر هستند. از گونه‌های گیاهی در معرض انقراض می‌توان به زرین‌گیاه (otschyi Deracocephelum) اشاره نمود. در استان اصفهان ۴۸۵ گونه مهره‌دار شامل ۶۳ پستاندار، ۲۹۶ پرنده، ۴۰ گونه خزنده ۸ گونه دوزیست و ۴۱ گونه ماهی شناسایی گردیده‌است. بر اساس فهرست IUCN از گونه‌های جانوری حیات وحش استان تعداد ۱۸ گونه شامل ۵ گونه پستاندار، ۸ گونه پرنده، ۱گونه خزنده، و ۴ گونه ماهی در زمره گونه‌های در معرض تهدید هستند. بر اساس سرشماری پستانداران در سال ۱۳۹۴ جمعیت ۳ گونه کل و بز، قوچ و میش و آهوی ایرانی در مناطق چهارگانه استان بالغ بر ۲۵۰۰۰ رأس گزارش شده‌است. همچنین تعداد ۹۱۶۴ قطعه پرنده در سرشماری پرندگان آبزی و کنار آبزی در سال ۱۳۹۴ شمارش گردیده‌است.
در حال حاضر از حدود ۱۷۰۰ کوره فعال آجر در سطح کشور، حدود ۴۵۷ واحد آن در سطح استان اصفهان مستقر هستند. ظرفیت تولید سالانه این واحدها ۱۰ میلیون تن و رس مورد نیاز برای این مقدار تولید نیز ۱۰ میلیون تن در سال است. قسمت عمده‌ای از این تعداد واحد در محور شرق، شمال شرقی و شمال اصفهان متمرکز می‌باشند که باعث افزایش بار آلودگی و پدیده گرد و غبار هوای شهرستان اصفهان می‌شوند. برداشت رس از اراضی در طی سالیان گذشته علاوه بر تخریب چشم‌انداز و ایجاد گودال‌هایی تا عمق بیش از ۱۰ متر، شرایط را جهت ایجاد کانونهای محلی گرد و غبار فراهم نموده‌است.
کشاورزی
استان اصفهان در سال ۱۳۹۷ در بخش کشاورزی با داشتن حدود ۵۶۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی و ۶ میلیون واحد دامی در مجموع حدود ۵/۷ میلیون تن تولید محصولات کشاورزی داشته که حدود ۵ درصد از تولیدات کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهد.
بهداشت و سلامت
کل بیمارستانهای استان اصفهان ۶۲ بیمارستان می‌باشد که ۵۴ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و ۸ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی کاشان می‌باشد. استان اصفهان از لحاظ ارائه خدمات درمانی، استان‌های همجوار یعنی یزد، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس و برخی اتباع خارجی را تحت پوشش داشته و به عنوان قطب خدمات درمانی برای منطقه محسوب می‌گردد.
میراث فرهنگی
در فهرست میراث جهانی یونسکو از میان ۲۱ مکان ثبت شده از ایران، ۴ مورد شامل میدان نقش جهان، باغ ایرانی (باغ چهلستون و باغ فین کاشان)، مسجد جامع اصفهان و قناتها (مزدآباد میمه، وزوان در بخش میمه و قنات دوطبقه اردستان) در استان اصفهان می‌باشند. همچنین تعداد آثار تاریخی شناسایی شده در استان ۲۲۱۱۱ مورد و تعداد آثار ثبت شده تاریخی استان تا پایان سال ۱۳۹۴ در فهرست آثار ملی ۱۷۳۱ اثر می‌باشد. در استان اصفهان تعداد ۲۴ موزه شامل موزه‌های محلی، استانی دولتی یا مشارکتی وجود دارد که در آنها حدود ۲۱ هزار شیء تاریخی نگهداری می‌شود. در استان اصفهان ۵۴۸ محوطه و منطقه باستانی با وسعت و قدمت مختلف وجود دارد. از رسوم خاص مراسم نخل بندان یا نخل گردانی، مراسم چاووشی، مراسم دعای باران، مراسم ماه رمضان، مراسم عید نوروز و سیزده نوروز، مراسم گلاب‌گیری کاشان و قمصر و نیاسر، مراسم مشهد اردهال یا مشهد قالی‌شویی، مراسم لایروبی قنات، جوی کنی، و برداشت محصول، غوره چینی، پنبه چینی، زنان چادرسفید ورزنه، میوه چینی و غیره، نشاکاری نهال کاری بیل زنی، ساختن بند و سد، ساختن قنات و بقیه است.
برخی از مکانهای باستانی استان عبارتنداز:ٔ
- تپه آشنا در چادگان (هزاره چهارم ق. م)
- تپه باستانی اریسمان در شهرستان نطنز
- تپه سیلک کاشان (اولین تمدن یکجانشینی و شهرنشینی جهان)
- تپه سبا در ورزنه
- تپه گورتان اصفهان
- تپه و قلعه وداغ گلپایگان مربوط به دوره مادها
- تپه چغا حسن در گلپایگان (هزارهٔ ششم ق. م)،
- نپه تلشاهی سمیرم
- تپه جوزک تیران وکرون (هزارهٔ سوم ق. م)،
- تپه‌های ننادگان
- سنگ نگاره‌های تیمره گلپایگان از هزاره پنجم پیش از میلاد تا دوران اسلامی
جغرافی
۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد.
توپوگرافی
منابع
سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بیابان و ۱۰۰ هزار هکتار جنگل است که از نوع درختانی از نوع بلوط، بنه، بادام، داغداغان، گردو، ارس است. همچنین ۳۰۷ هزار هکتار پوشش گیاهی جنگلی دست کاشت در مناطق بیابانی استان در شهرستانهای نطنز، اردستان، برخوار، اصفهان، نائین، ورزنه، خور و بیابانک، کاشان، آران و بیدگل است.
گیاگان و زیاگان
از عمده‌ترین گیاهان داروئی زراعی استان اصفهان پس از گل محمدی و زعفران، می‌توان به بابونه، آلوئه ورا، کاسنی، رازیانه، زیره سبز، به لیمو، مریم گلی، بادرنجویه و نعناع فلفلی اشاره کرد. از گیاهان که در مراتع و منابع طبیعی اصفهان می‌روید می‌توان کرفس کوهی، زرین گیاه، آویشن دنایی، موسیر، باریجه و آنغوزه را نام برد. از گونه‌های موجود در مناطق حفاظت شده، پارک‌ها، پناهگاه‌ها و مناطق شکار ممنوع پستانداران مثل، قوچ، میش، گرگ، روباه، کفتار و پرندگانی مانند عقاب، شاهین، کبک، تیهو و خزندگانی مانند انواع مارها، سوسمارها و الک پشت زندگی می‌کنند. همچنین، از نظر زندگی گیاهی انواع گیاهان علفی مانند درمنه، بوته‌های مختلف به ویژه گون، درختانی مانند تاغ، گز، بادام کوهی و انواع گیاهان دارویی بهطور عمده دیده می‌شود.
- منطقه شکار ممنوع کهیاز - کوه‌ها و دشتهای اطراف کهیاز و سیاه کوه زیستگاه هوبره (جاندار گونه در خطر انقراض)
- منطقه شکار ممنوع کرکس،
- منطقه شکار ممنوع حنا،
- منطقه شکار ممنوع عباس‌آباد- زیستگاه گونه‌های منحصر به فرد ناحیه بیابان یوزپلنگ ایرانی، گربه شنی، روباه شنی و گربه وحشی کاراکال
آب‌وهوا
تفاوت ارتفاعات مناطق مختلف استان از سطح دریا موجب تنوع آب و هوا (بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و غیره) در استان گردیده‌است. بهطور کلی استان دارای سه نوع آب‌وهوا به شرح زیر می‌باشد:
- آب‌وهوای بسیار خشک تا خشک گرم، شامل قسمت اعظم استان از جمله نواحی پست شرقی و دشتهای مرکزی و شمال‌شرقی استان.
- آب‌وهوای نیمه‌مرطوب تا مرطوب سرد، شامل نواحی مرتفع غربی و جنوبی استان.
- آب‌وهوای نیمه‌خشک، شامل نواحی مرتفع مرکزی و شمالی استان.
کوه‌های زاگرس در قسمت غرب، مانع نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی و شرق استان است، از طرفی وجود نواحی پست و کویری شرق استان هوای بخش وسیعی از استان را تحت تأثیر می‌گذارد.
متوسط بارش سالیانه استان ۱۶۰ میلیمتر و متوسط بارش شهر اصفهان حدود ۱۲۰ میلیمتر است. تنوع رژیم حرارتی در استان تحت تأثیر مناطق کوهستانی و کویری و وزش بادهای غربی است به طوری که میانگین درجه حرارت سالانه در مناطق غرب و جنوب به حدود ۴ درجه سانتیگراد می‌رسد. در بین مناطق استان، خور با میانگین دمای سالانه ۱۹/۵ درجه سانتیگراد گرمترین و سمیرم با دمای میانگین سالانه ۱۰/۶ درجه سانتیگراد سردترین منطقه استان اصفهان می‌باشد.
کل آب مصرفی در استان اصفهان برابر با ۳/۷ میلیارد متر مکعب است که از این مقدار ۹۱ درصد در بخش کشاورزی، ۶ درصد در شهرها و روستاها و حدود ۳ درصد در بخش صنعت استفاده می‌شود. ۷۲ درصد کل آب مورد مصرف از منابع زیر زمین تأمین می‌شود.
آلاینده خاک کشاورزی
آلودگی خاک کشاورزی ناشی از آفتکش و سموم در کانال‌های بتنی و زه کشی مثل رودشتین و سگزی صورت می‌گیرد.
هوای آلوده
بیش از ۴۳ شهرک و مجتمع صنعتی بزرگ و کوچک و بیش از ۳۰ واحد صنعتی بزرگ مانند فولاد، ذوب آهن، ٔ، پتروشیمی، نیروگاه، پالایشگاه، سیمان، پلیاکریل و … در این استان ّ فعال است. تصفیه خانه فاضلاب، کوره‌های آجرپزی و کوره‌های تولیدگچ، کارخانهٔ قند، سیمان در محدوده شهری و سکونتگاه هستند و از فناوری قدیم استفاده می‌کنند، ۶۰۰ هزار واحد مسکونی از سوخت فسیلی استفاده می‌کنند. بیش از یک میلیون خودرو در شهر اصفهان و پیرامون حومه تردد می‌کنند (۶۰ درصد آلودگی هوا)، و از سوخت غیراستاندارد و تکنولوژی استاندارد مصرف سوخت کهنه استفاده می‌کنند.
تقسیمات کشوری
شهرها و شهرستان‌ها
همچنین آمار نشان می‌دهد شهرستان نایین با مساحت ۲۵۱۲۳ کیلومتر مربع وسیع‌ترین و شهرستان خمینی‌شهر با مساحت ۱۸۱ کیلومتر مربع کوچکترین شهرستان استان می‌باشد. از لحاظ مسافت نیز مرکز شهرستان خمینی‌شهر با حدود مسافت ۱۵ کیلومتر تا مرکز استان نزدیک‌ترین و مرکز شهرستان خوروبیابانک با مسافت حدود ۳۹۱ کیلومتر دورترین شهرستان نسبت به مرکز استان می‌باشد.
در مجموع نظام سلسله‌مراتبی شهرهای استان به گونه‌ای است که پس از کلان‌شهر اصفهان به عنوان شهر سطح اول، شهرهای کاشان، خمینی شهر و نجف‌آباد و شاهین‌شهر در سطح دوم و شهرهای شهرضا، گلپایگان، مبارکه و زرین‌شهر در سطح سوم و سایر شهرهای استان در سطوح چهارم و پنجم قرار دارند.
نقشه و تقسیمات استانی
تاریخ و هنر
قدمت سکونت انسان در استان اصفهان به بیش از ۴۲ هزار سال قبل می‌رسد.
استان اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تولید انواع مختلف صنایع دستی ایران به‌شمار می‌رود. این استان از دیرباز گهوارهٔ هنرهای زیبا و صنایع دستی بوده‌است. تزئینات آجری، کاشی کاری، گچ بری و انواع خط در آثار تاریخی اصفهان، از قرن‌ها پیش تا دوره معاصر، بر اطراف و جوانب مناره‌ها و داخل و خارج مساجد، قصرها و هنرهای زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره‌کاری و زرنگاری و رونویسی انواع کتاب، قرآن و قطعات نگارگری و نقاشی جملگی به مرکزیت هنری اصفهان گواهی می‌دهند.
سیم‌کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، منبت گلپایگان، پولک‌دوزی، زنجیره‌بافی، قالی‌بافی و نساجی از صنایع دستی رایج اصفهان است. این صنایع در عهد شاهان صفوی رونق فراوان داشت. در دوران قاجاریه، بازار صنایع دستی در اصفهان از رونق افتاد؛ ولی بعد از انقلاب مشروطه باز توسعه یافت. بهطور کلی طرح و نقش عموم دست ساخته‌های اصفهان اعم از فرش و قلمکار و ظروف قلم‌زنی و کاشی، دوختنی‌های روی پارچه تحت تأثیر طرح‌های تزئینی دوران صفویه قرار دارد و طراحان اصفهان، به نسبت قدرت درک و مهارت خود از آثار قدیمی برمی‌گیرند و با خلاقیت خود، آنها را زیباتر می‌سازند. از مهمترین لباس سنتی مردم: ابیانه، چادر سفید ورزنه است. بازی‌های دسته جمعی - بازی یه قل دو قل، تخم مرغ بازی، الک دولک، گرگم و گله می‌برم، هفتسنگ، طنابکشی و …. بقیه آثار فرهنگی استان شامل موسیقی و ساخت آلات موسیقی، سبک معماری، بافتن فرش دستباف، گلیم و عبا، پارچه‌های نخی تهیه سفال و کاشی و سوغات منحصر به فرد است. افسانه‌ها و حکایتهای محلی از جملهٔ ماه پیشونی، کلاغ وروباهٔ، هفت در و نمکی، کاوه آهنگر، در مناطق مختلف نقل می‌شود. در مناطق مختلف استان اصفهان، لالایی و دوبیتیهای محلی، بهطور خودجوش توسط زنان و مردان سروده شده‌است. نمایش‌های محلی شامل تعزیه و روضه محرم، شمایل گردانی، نقالی و پرده خوانی پهلوانی و حماسی و مذهبی بوده‌است.
مردم‌شناسی و فرهنگ
جمعیت‌شناسی
به ترتیب بیشترین مهاجران به استان از استان تهران ۲۲ درصد، خوزستان ۲۱ درصد، چهارمحال بختیاری ۲۱ درصد، فارس ۷ درصد و لرستان ۴ درصد بوده‌است. خارج شدگان از استان نیز ۳۵ درصد به تهران، ۹درصد خوزستان، ۸ درصد به چهارمحال بختیاری، ۷درصد به فارس و ۴ درصد به یزد بوده‌است. طول فاصله سالهای۸۵–۱۳۷۵ شهرستان برخوار و میمه، بیشترین مهاجرپذیری را داشته‌است. مناطق کوهستانی فریدن و فریدونشهر مهاجر فرست بوده‌اند. نرخ باروری عمومی در استان کاهش یافته و به عدد ۱٫۴ رسیده‌است عشایر استان اصفهان طبق آمار سال ۱۳۸۷ با جمعیتی بالغ بر ۹۶۰۵ خانوار و ۵۲۹۸۴ نفر از سه ایل قشقایی، بختیاری و عرب جرقویه تشکیل شده‌اند که با داشتن ۱۲۷۶۰۰۰ رأس دام از ۴/۱ میلیون هکتار مراتع استان بهره‌برداری می‌کنند.
- جدول رشد
قومیت و زبان
اکثر مردم استان اصفهان را فارس‌ها تشکیل می‌دهند. قوم‌های مختلف دیگری چون: ترک‌های قشقایی، ارمنی‌ها، گرجی‌ها، بختیاری، یهودی‌ها، کولی‌ها و عرب‌ها (عشایر عرب جرقویه)، گبرها (نایین، اردستان، نطنز، میمه، برخوار) در این استان ساکن هستند.
فارس‌ها: بزرگترین گروه قومی استان اصفهان هستند که در دشتهای استان ساکن هستند. در استان اصفهان لهجه‌های متعددی از زبان فارسی به چشم می‌خورد مانند:
۱- گویش نواحی شرقی استان همچون شهرستانهای نائین و مناطق شرق شهرستان اصفهان (شامل شهرستانهای کوهپایه، جرقویه، ورزنه، رودشت، جلگهٔ رودشت غربی) نطنز، اردستان، خوانسار و وانشان گلپایگان که به گویش فارسی پهلوی یا تاتی معروف است و تا حدودی شبیه به مردم یزد و زرتشتیان یزد است.
۲-لهجهٔ مردم اصفهان، خمینی‌شهر و فلاورجان که به لهجهٔ اصفهانی شهرت دارد (واژگان به صورت کشیده ادا می‌شوند)
۳-لهجهٔ مردم نجف‌آباد و شهرضا که شبیه به لهجهٔ اصفهانی است بهطور کلی فارس‌ها بیش از ۸۰ درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند. این آمار برابر پژوهش سال ۱۳۸۹، تقریباً تأیید شده‌است.
ارمنی‌ها: ارمنی‌ها را در زمان صفویه را به اصفهان و به ویژه مناطق فریدن و فریدونشهر کوچاندند. ارمنی‌ها از گذشته تا به امروز نقش پر رنگی را در شهر اصفهان داشته‌اند و نمونه‌های بارز حضور پر رنگ‌شان، کلیسای وانک و بسیاری از تعمیرگاه‌ها در شهر اصفهان است. امروزه بیشتر ارمنیان فریدن و به ویژه روستای خویگان علیا در فریدونشهر که زمانی بزرگترین روستای ارمنی‌نشین ایران به حساب می‌رفت به اصفهان و در منطقه‌ای به نام جلفا تجمع یافته‌اند.
گرجی‌ها: گرجی‌ها نیز همانند ارمنی‌ها در زمان شاه عباس یکم از قفقاز به استان اصفهان کوچانده شدند. آنان ابتدا در شهر تازه بنا شدهٔ نجف‌آباد سکنا گزیدند ولی بعدها به دلیل ناسازگاری با آب و هوای نجف‌آباد و دلایل دیگر به فریدن و فریدونشهر رفتند. امروزه زبان و رسم‌الخط گرجی در فریدونشهر آموزش داده می‌شوند. افزون‌بر فریدونشهر در شهرهای بزرگ فارس‌نشین استان اصفهان نیز گرجی‌ها ساکن شده‌اند که اغلب در غالب اقوام دیگری همچون فارس درآمده‌اند.
لر زبانان : لری زبانی از شاخهٔ زبان‌های ایرانی جنوب‌غربی محسوب می‌شود. اغلب لرهای ساکن در این استان از طوایف بختیاری هستند که از چهارمحال و خوزستان به این استان مهاجرت کرده‌اند. در دورهٔ آماری ۱۳۸۵–۱۳۹۰، ۵۶٫۶ درصد مهاجرانی که استان چهارمحال و بختیاری را ترک کرده‌اند، مقصدشان استان اصفهان بوده‌است. مهمترین دلیل مهاجرت بختیاری‌ها به استان اصفهان اشتغال در مراکز صنعتی مانند ذوب آهن و فولاد مبارکه است که این امر موجب شده که جمعیت انبوهی در شهرستان‌هایی چون اصفهان، زرین شهر، فولادشهر و شاهین شهر ساکن شوند.
دین
مدرسه حوزه علمیه اصفهان
نقاط و مکانهای جاذبه
آتشگاه دژ ماربین، ساروبه، مشهد کاوه، کهندژ، تپه اشرف نمونه آثار جامانده از پیش از اسلام است. موزه صدف اصفهان
کاخ هشت بهشت
شهر تاریخی ورزنه
بازار قیصریه
روستای ابیانه
روستا و ارگ تاریخی قورتان در شهرستان ورزنه دومین بنای خشتی جهان بعد از ارگ بم
روستاهای سمیرم
خانه‌های کاشان
اقتصاد
۱۵ درصد تولید ناخالص ملی صنعت مربوط به استان است، با بیش از ۹ هزار واحد صنعتی به عنوان صنعتی‌ترین استان کشور است. صادرات در استان سالیانه ۱٫۴ میلیارد دلار است، ۷۰ درصد تولید فولاد کشور، ۵۰ درصد صنایع ساختمانی و سنگ و ۶۰ درصد مصنوعات طلای کشور در استان اصفهان تولید می‌شود. اصفهان بیش از ۷۰ شهرک و ناحیه صنعتی و افزون بر ۹ هزار واحد تولیدی و صنعتی فعال دارد، به‌عنوان فعالترین استان کشور در حوزه صنایع کوچک است.
۱۸ هلیپد از سازمان فوریت‌ها پزشکی در استان به بهره‌برداری رسیده‌است. از سال ۱۴۰۰ شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی ایران اداره کل غله استان آرد را به شکل اینترنتی به فروش می‌رسانید.
صنایع نظامی، صنایع شیمیایی، پالایشگاه صنایع نفت و پتروشیمی، هواپیماسازی، صنایع غنیسازی اورانیوم، نیروگاه، صنایع سیمان، صنایع نساجی و چرمسازی، برق و الکترونیک، صنایع چوب، صنایع خودرو و موتور متحرکه، صنایع دارویی وبهداشتی، صنایع غذایی و … دراستان اصفهان است. محورهاوقطبهای معدنی استان به چهارگروه تقسیم‌بندی می‌شوند: ۱ـ معادن سنگهای تزیینی (سنگ چینی، مرمرو …)، ۲ـ معادن مصالح ساختمانی (سنگ گچ، آهک و …)، ۳ـ معادن غیرفلزی (خاکنسوز و …)، ۴ـ معادن فلزی (طلا، آهن، سرب)
معدن
استان اصفهان با دارا بودن ۶/۶ درصد از مساحت کشور، ۷/۸ درصد از کل ذخایر معدنی کشور را در خود جای داده و از این لحاظ دارای رتبه دوم در میان دیگر استان‌های کشور است. مجموع ذخیره قطعی و احتمالی استان، معادل ۳/۴ میلیارد تن است که سهم گروه‌های معدنی از آن به صورت مصالح ساختمانی ۸۴/۵ درصد (برابر ۲/۸میلیارد تن)، مواد فلزی ۰/۹ درصد (برابر ۳۰ میلیون تن)، سنگهای تزئینی و نما ۱۱/۹درصد (برابر ۴۰۳میلیون تن) و مواد غیرفلزی ۲/۶درصد (برابر ۸۹ میلیون تن) است. سهم استان اصفهان از ذخایر گروه‌های مواد معدنی در کشور به ترتیب شامل ۱۰/۳ درصد مصالح ساختمانی (رتبه نخست کشور)، ۲۳/۵ درصد از ذخایر سنگ تزئینی و نما رتبه نخست کشور، ۰/۶ درصد از ذخایر فلزی (رتبه هشتم کشور) و ۳/۱ درصد از ذخایر غیرفلزی (رتبه دهم کشور) است.
انرژی
توریسم
استان از ز لحاظ طبیعی، جمعیتی، رفاهی، زیرساختی، اقتصادی و فرهنگی، تاریخی پتانسیل گردشگری دارد. بعد از تهران، اصفهان بیشترین ورود گردشگر خارجی را دارد، و در ۱۸۰ رشته صنایع دستی هنرمند شناخته شده دارد و از نظر مرغوبیت رتبه یکم کشور است. همین‌طور از لحاظ تعداد ۶۰ مناطق نمونه گردشگری رتبه یکم کشور است. از کل حجم ورودی گردشگران خارجی، مرداد ماه رتبه اول را دارد، از مشکلات صنعت گردشگری فقدان برخورداری از سیستم کارتهای اعتباری جهانی است که گردشگر بتواند بدون نیاز به حمل پول نقد، از آنها استفاده و مصرف کند در نتیجه، ناتوانی در کسب درآمد کافی.
کشاورزی
کشاورزی استان مشکل آب دارد.
در گذشته نظام حق آبه به نام طومار شیخ بهایی وجود داشت. سهم شهراصفهان از ۳۳ سهم برابر ۴ سهم است. مناطقی مانند اصفهان، فلاورجان و خوراسگان در جزو ناحیه خاک هموار آبرفتی قرار دارندکه در یک سال می‌توان چندین نوبت محصول از آن خاک برداشت کرد. جزو بهترین خاک دنیا برای تولید محصول کشاورزی است. کشاورزی شامل زراعت، باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش ماکیان، پرورش زنبورعسل، جنگلداری و پرورش آبزیان است. استان حدود ۶۹ فراورده کشاورزی صادر می‌کند. از میزان ۶ میلیون تن تولیدات بخش کشاورزی استان در سال ۱۳۸۶ ،۷۵ درصد به زراعت، ۱۵ درصد به امور دام و ۱۰ درصدبه امور باغبانی اختصاص داشته‌است. دیمکاری استان بیشتر شامل گندم و جو بوده ومناطق دیمکاری استان، محدودبه قسمتی از جنوب و شمال غربٔ زمینهای زیرکشت اصفهان در حاشیه زایندهرود و بخشهایی از شهرستانهای غربی و جنوبی استان است. از مهمترین این محصولات می‌توان به میوه‌های هسته دار، دانه دار، بادام، گردو، پسته، خرما و … اشاره کرد. بیشترین سطح در بین میوه‌ها سیب درختی، انار و انگور بیشترین سهم تولیدات باغی استان را به خود اختصاص داده‌اند و شهرستانهای سمیرم، اردستان و تیران و کرون بالاترین درصد تولید را دارایند. استان اصفهان از نظر تولید میوه‌های دانه دار و هسته دار در کشور رتبه ۵ و ۴ است. همچنین شهر برزک به عنوان بزرگترین قطب تولید شاه‌توت کشور است تولید گل محمدی و اسانس آن در شهرستانهای کاشان، آران و بیدگل از شهرت جهانی برخوردار است. شهرستانهای نجف‌آباد، شهرضاو خوانسار به ترتیب بیشترین مقدار تولید عسل را دارد. تولیدآبزیان دراستان در دوگروه، ماهیان خوراکی سرد آبی (قزل‌آلا) و ماهیان گرم آبی (کپور، آمور و …) و ماهیان زینتی، تقسیم می‌شود ۲۰۰ مزرعه ظرفیت ۲۷۰۰ تن ماهی در استان دارد. استان در تولید محصوالتی مانند سیبزمینی، پیاز، گوشت قرمز، گوشت مرغ، و تخممرغ به خودکفایی رسیده‌است
استان اصفهان در بخش زراعت و باغداری از نظر سطح زیر کشت حدود ۲/۱۶ درصد از سطح کشور، از نظر تولید انواع محصولات زراعی، در تولید محصولاتی مانند سیبزمینی، پیاز، جو و ذرت علوفه‌ای در سطح کشور رتبه‌های سوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌است. در زمینه تولید محصولات باغی استان اصفهان در تولید میوه‌های دانه دار نظیر سیب، گلابی، به، انار، بادام، زعفران و گیاهان دارویی در مقایسه با سایر استان‌های کشور رتبه‌های ۲ تا ۵ را دارد. در تولیدات گلخانه‌ای نیز این استان چهارمین تولیدکننده محصولات گلخانه‌ای است. این استان ۱۲/۳۳ درصد از محصولات گلخانه‌ای کشور را تأمین می‌نماید.
در تولیدات دامی نیز با حدود ۶ درصد از کل واحد دامی کشور سالانه تولیدکننده بیش از یک میلیون تن تولیدات دامی گوشت قرمز و شیر می‌باشد که حدود ۹/۱ درصد از تولیدات دامی کشور است. این استان از نظر میزان تولید شیر خام، تولید شیر به ازای هر راس گاو شیری صنعتی، تعداد گاوداری‌های شیری و ارزش اصلاحی گاو شیری اصیل و همچنین از نظر افزایش بهره‌وری در گاوداری‌های صنعتی رتبه اول کشور را داراست. در زمینه تولیدات طیور استان اصفهان دارای حدود ۱۸۰۹ واحد مرغداری گوشتی با ظرفیت حدود ۳۴ میلیون قطعه جوجه‌ریزی در هر دوره) حدود ۱۱ درصد ظرفیت کشور و همچنین ۱۵۳ واحد مرغداری تخمگذار با حدود ۹ درصد ظرفیت کشور است. ۱۰ درصد تخم مرغ کشور دراستان اصفهان تولید می‌شود این استان در حال حاضر رتبه نخست کشور در تعداد واحدهای مرغداری گوشتی و رتبه دوم در تولید گوشت مرغ را دارا است. همچنین با دارا بودن تعداد ۴۸ واحد پرورش بوقلمون گوشتی، رتبه سوم کشوری و در تولید گوشت و در تولید محصولات شتر مرغ رتبه سوم کشور را داراست. ۶/۴۶ درصد از ظرفیت صنایع تبدیلی و تکمیلی کشور در استان اصفهان قرار گرفته‌است.
گروه‌بندی محصولات زراعی کشت شده در شهرستانهای مختلف استان اصفهان
* از لحاظ کاربرد در دو گروه قرار می‌گیرند.
میانگین ده ساله سطح زیرکشت گروه‌های زراعی استان اصفهان بهمراه نسبت سطح زیرکشت هر گروه زراعی به کل سطح زیرکشت استان
* در محاسبات، سطح زیرکشت گونه‌هایی که از لحاظ کاربرد در دو گروه مجزا قرار گرفتند، برای هر دو گروه منظور شد.
صنعت فناوری پیشرفته
تیر ۱۴۰۰ نخستین آزمایشگاه صنعت ۴/۰ ایران برای هوشمندسازی انرژی در دانشگاه صنعتی اصفهان ساخته شد.
مناطق ویژه اقتصادی مصوب
- منطقه ویژه اقتصادی شهرضا مربوط به تولید و فناوری شیمیایی
- منطقه ویژه اقتصادی کاشان مربوط به ماشین آلات
رسانه و مخابرات
به نقل از مدیرمنطقه سرعت اینترنت استان تا ۲۰۲۱ حدود 140gbps بود. شرکت مخابرات سیار ایران ۱۶۵۵ بی تی اس و ۷/۴ میلیون خط مشترک پذیرنده داشت.
- خبرگزاری ایمنا
- شبکه استانی اصفهان - از سال ۱۳۷۴ شبکه ۵ افتتاح شد.
- نشریه الکترونیک استانداری اصفهان
امکانات رفاهی شهری عام‌المنفعه
مقدار زیادی پسماند در شهر اصفهان به شکل روزانه جداسازی نمی‌شود.
- شرکت گاز استان اصفهان
- شرکت برق منطقه ای اصفهان
- شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان- شهر اصفهان به تنهایی ۳۶۰ هزار متر مکعب پساب در شبانه روز تولیدمیکند.
تصفیه خانه‌های اصفهان، شاهین شهر، صفائیه و بهارستان با روش لجن فعال ساخته شده‌است. ۸۲ شهر استان تحت پوشش خدمات آبرسانی و ۲۸ شهر استان تحت پوشش خدمات فاضلاب.
ورزش‌ها
پیست موتور نقش جهان مسئولیت تصدی استادیوم‌ها اداره ورزش و جوانان استان است. فولاد ماهان سپاهان یکی از اسپانسرهای ورزشی استان بوده‌است.
خیریه
سازمان بهزیستی با داشتن ۱۱۸ مجتمع خدمات اجتماعی شهری و روستایی، ۳۲ مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست، ۱۰۰ مرکز حمایت از خانوارهای بی سرپرست و نیازمند، ۱۴۷ مرکز خدمات توان بخشی، ۳۲ مرکز بازپروری معتادان و ۷ مرکز مشاوره ژنتیک فعالیت می‌کند. ۳۴ واحد کمیته امداد در استان وجود دارد.
مناطق مسکونی استان
رده:مناطق مسکونی در استان اصفهان
بازار تجارت
اداره گمرک صادرات از استان اصفهان به ۹۸ کشور جهان دارد. مهمترین کشورهای هدف صادراتی استان اصفهان در شش ماه نخست سال جاری، عراق، چین، افغانستان، امارات و تایلند است.
آموزش عالی
استان اصفهان با نرخ باسوادی ۵۳/۸۷ درصد در سال ۱۳۸۵ در مقایسه با سایر استانها پس از تهران است. همچنین استان اصفهان بعد از استان تهران با ۲۰۹ مؤسسه آموزش عالی و مرکز پژوهشی دومین استان پهناور به لحاظ آموزش عالی است و نقش و سهم بسیار مهمی در توسعه علم و فناوری کشور دارد.
آموزش و پرورش دو جنبه آموزش رسمی فنی وحرفه ای و آموزش عمومی دارد، ۵۶ مرکز فنی حرفه ای در استان فعال است. ضریب نفوذ اینترنت در استان برابر با ۴/۳۳ درصد است؛
سال ۲۰۲۱ دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، علوم پزشکی اصفهان و کاشان از استان اصفهان رتبه‌های برتر را کسب کردند.
رصدخانه ملی ایران در کاشان تیر ۱۴۰۰ باز شد.
سیاسی
استانداری
استانداری اصفهان دو راهبرد محور اصلی توسعه استان را گردشگری و صنایع‌های تک تعیین کرده‌است. مجمع نمایندگان استان اصفهان
نماینده ولی فقیه
فهرست نمایندگان مجلس خبرگان رهبری
- رده:حوزه‌های انتخابیه استان اصفهان
برنامه چشم‌انداز بیست ساله اهداف چشم‌انداز فرهنگی، اقتصاد، جمعیت، شهری، منابع و محیط یست:- تهیه GIS سیستم اطلاعات جغرافی
- ساختن ایستگاه پژوهکده تحقیقاتی بین المملی کویر و بیابان
- راه انداختن صندوق سرمایه‌گذاری جوانان
- اصلاح روند مهاجرت
- مطالعه منابع معدنی و منابع نفت
- بانک ژن گیاهی و جانوری
- نوسازی نظام آموزشی
دادگستری
دادگستری استان اصفهان ۲۱ دادگستری شهرستان دارد.
شهرداری‌ها
- رده:شهرداری‌های ایران
ستاد کل نیروهای مسلح
ارتش و سپاه پاسداران
پادگان‌های ارشد نظامی ارتش منطقه اصفهان شامل گروه توپخانه ۲۲ است.قرارگاه سیدالشهدا -صاحب‌الزمان اصفهان، قمر بنی‌هاشم چهار محال و بختیاری، و الغدیر یزد
فرماندهی کل انتظامی استان
پلیس آگاهی فرماندهی انتظامی استان اصفهان رتبه یک کشور است.
ترابری
رده:ترابری در استان اصفهان
استان اصفهان با دارا بودن ۳۹۹ کیلومتر آزاد راه، ۱۶۴۶ کیلومتر بزرگراه، ۲۱۵۹ کیلومتر راه اصلی، ۱۱۹۹ کیلومتر راه فرعی و ۵۵۳۱ کیلومتر راه روستایی، نقش بسیار مهمی در بخش حمل و نقل جادهای کشور، ایفا می‌نماید. اهمیت این نقش با علم به این موضوع که بیش از ۲۲ درصد آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها در این استان قرار گرفته، پررنگ تر می‌گردد. تراکم راه‌های همسنگ استان معادل ۲۲/۳ کیلومتر در ۱۰۰ کیلومتر مربع است که در مقایسه با تراکم ۲۳ درصدی در راه‌های همسنگ کل کشور، از نظر این شاخص، در سطح پایینتر از میانگین کشور قرار گرفته‌است. از نظر شاخص‌های حمل بار و جابجایی مسافر، استان اصفهان با دارا بودن ۱۲/۷ درصد حمل بار و ۷/۳ درصد از جابجایی مسافر کشور، به ترتیب دارای رتبه اول و سوم در سطح کشور می‌باشد.
استان اصفهان دارای ۶۴۹ کیلومتر ّخط اصلی ریلی، ۱۸۷ کیلومتر ّخط فرعی و مانوری، ۶۶ کیلومتر ّخط تجاری و ۳۷ ایستگاه بازوبسته است. استان اصفهان دارای پنج فرودگاه است که و فقط فرودگاه شهید بهشتی کاربرد غیرنظامی و مالکیت عمومی است. در حال حاضر حمل و نقل هوایی در استان اصفهان در بین سایر بخشها از نظر حمل مسافر، پس از حمل و نقل جادهای در رتبه دوم و از نظرحمل بار، با سهمی اندک از جابجایی بار، در رتبه سوم قرار دارد.
پل روگذر غیر مسطح خیابان امام خمینی به طول ۵ کیلومتر از بزرگترین وپیشرفته‌ترین پلهای روگذر کشور است.
مشاهیر
استان مشاهیری چون ام‌الفارسیه (اولین ایرانی مسلمان)، فاطمه جوزدانی، آمنه بیگم مجلسی، مریم بانو نائینی، هما امامزاده (اولین پزشک زن ایرانی از شهرضا)، بی بی جان کاشانی و بانومجتهده امین، اساتیدی همچون استاد حیدر اصفهانی، عماد ورزنه، علی رضا عباسی، محمدرضا امامی، علی اکبر اصفهانی، میرعماد، محمدغفاری کاشانی (کمال الملک)، حبیب‌الله فضائلی و استاد محمود فرشچیان، نمونه‌هایی از هنرمندان این استان‌اند. استان شخصیتها و چهره‌های برجسته چون مجلسی، ملاصدرا، فاضل اصفهانی، حسین خوانساری، حکیم شفایی، صائب تبریزی، محتشم کاشانی، علیرضا عباسی، علی اکبر محمدصادق اردستانی، وحید اصفهانی، استاد حسین مسرور، ملا محمدباقر فشارکی، محمدحسین فشارکی، عنایت‌الله قهپایی، قاضی اسدالله کوپایی، آقامحمد بیدآبادی، حکیم قمشه‌ای (صهبا)، جهانگیرخان قشقایی و سیدمحمدباقر درچه‌ای دارد.
وجه تسمیه
شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون به نام‌های: آپادانا، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پاریتاکن، پرتیکان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه سرشناس بوده‌است.
یاقوت حموی، می‌نویسد: «اصفهان یا اسپهان از کلیه اسباه است که به معنی سپاه و اسب می‌باشد.»
استاد پورداود، می‌گوید: «ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجهٔ قدیم اصفهانی، اسباه به معنی اسب نیز بوده‌است» پورداود یادآور شده‌است که بطلمیوس، جغرافیانگار سدهٔ دوم میلادی، نام این شهر را «اسپدان» نگاشته، سپس می‌گوید واژهٔ اصفهان روی اسپاهان قرار گرفته که خود شامل سپاه به معنی ارتش و هان نام مکان، یعنی جای سپاه است.
نویسندهٔ کتاب حدودالعالم از این شهر به نام «سپاهان» یاد کرده، می‌گوید: «سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهر است: یکی را جهودان خوانند و یکی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند … .»
محمد حسین بن خلف تبریزی، دربارهٔ نام اصفهان، نوشته‌است: «اصباهان، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق (عراق ایران) و نام اصلی او این است؛ و نام مقامی است از جمله دوازده مقام موسیقی و آن را اصفهانک نیز خوانند.»
در کتیبه‌های پارسی هخامنشی، انزان شامل ناحیهٔ اصفهان و اطرافش بوده و پیش از کورش، مرکز قدرت هخامنشیان در این ناحیه بوده و پس از کورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده‌است و گابیان رفته رفته به جی تغییر یافت.
هرتسفلد نگاشته‌است: اصفهان نام بلوکی از ولایت پریت کان و نام شهر «گبی» بوده‌است. گبی بعدها «گی» و سپس عربی شد و به «جی» تبدیل یافت.
در سدهٔ ۲ میلادی، نام گبی و اسپدانا در نقشهٔ بطلمیوس دیده می‌شود. وی «اسپدانا» ی پارسی زمان هخامنشی را از کتاب ارتستنس، مدیر کتابخانهٔ اسکندر مقدونی برداشته بود. در یک نقشهٔ جهان‌نما که ۱۰۰ سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده‌است، این نام به صورت ساسانی «سپانه» یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن، جای لشکریان است.
اسکندر مقدونی هنگام دنبال کردن داریوش هخامنشی به پارتاک یا پارک یاگی آمد و آن را گشود و اکسازر را که والی شوش بود به حکومت پارتاک گمارد. تاریخ نگاران پیشین، پارتاک را پاریتاکن نامیده‌اند که به پارسی آن روزی پرتیکان می‌گفتند و امروز فریدن می‌خوانند. پرتیکان به تمامی ناحیهٔ اصفهان اطلاق می‌شده‌است.
منابع
پیوند به بیرون
- آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان اصفهان در «نتایج سرشماری – جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار.