استان اصفهان، از استان های مرکزی ایران که مرکز آن، شهر اصفهان است. استان اصفهان ششمین استان پهناور، سومین استان پرجمعیت ایران و رتبه اول شهرنشینی کشور را دارد. این استان با مساحتی حدود ۱۰۶۷۸۶ کیلومترمربع بین ۳۰ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی خط استوا و ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۵۵ درجه و۳۱ دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ، واقع شده‌است. استان اصفهان از شرق به استان‌های یزد و خراسان جنوبی، از شمال به استان‌های سمنان و قم و مرکزی، از غرب به استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری، از جنوب به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس محدود است. از نظر طبیعی نیز استان به دشت کویر در شرق و شمال، رشته کوههای زاگرس در غرب و جنوب محدود شده‌است که این موقعیت طبیعی، از یک طرف محدودیت‌ها و از طرف دیگر پتانسیل‌ها و مزیت‌هایی را برای استان فراهم نموده‌است.مهمترین شهرهای این استان: اصفهان و کاشان می‌باشنداصفهان قطب تولید آهن، فولاد و همچنین صنایع دستی در ایران است.
شهرها و شهرستانها
شهرستانهای استان اصفهان عبارتند از: آران و بیدگل، اردستان، اصفهان، برخوار، بوئین و میاندشت، تیران و کرون، چادگان، خمینی‌شهر، خوانسار، خور و بیابانک، سمیرم، شاهین‌شهر و میمه، شهرضا، دهاقان، فریدن، فریدونشهر، فلاورجان، کاشان، گلپایگان، لنجان، مبارکه، نایین، نجفآباد و نطنز.
همچنین آمار نشان می‌دهد شهرستان نایین با مساحت ۲۵۱۲۳ کیلومتر مربع وسیع‌ترین و شهرستان خمینی‌شهر با مساحت ۱۸۱ کیلومتر مربع کوچکترین شهرستان استان می‌باشد. از لحاظ مسافت نیز مرکز شهرستان خمینی‌شهر با حدود مسافت ۱۵ کیلومتر تا مرکز استان نزدیک‌ترین و مرکز شهرستان خوروبیابانک با مسافت حدود ۳۹۱ کیلومتر دورترین شهرستان نسبت به مرکز استان می‌باشد.
در مجموع نظام سلسله‌مراتبی شهرهای استان به گونه‌ای است که پس از کلان‌شهر اصفهان به عنوان شهر سطح اول، شهرهای کاشان، نجفآباد و شاهین‌شهر در سطح دوم و شهرهای شهرضا، گلپایگان، مبارکه و زرین‌شهر در سطح سوم و سایر شهرهای استان در سطوح چهارم و پنجم قرار دارند.
آمار
جمعیت
بر اساس اطلاعات حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن در دوره‌های گذشته، جمعیت استان اصفهان در سال ۱۳۵۵، حدود ۲ میلیون نفر بوده‌است که با رشدی فزآینده به ۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. بررسی آمار جمعیتی استان طی بازهٔ زمانی ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵، نشان می‌دهد نرخ شهرنشینی در استان اصفهان به تبعیت از کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده‌است و به پیروی از الگوی رشد جمعیتی در کشور در استان اصفهان نیز شهرنشینی با افزایش رشد مواجه بوده‌است که این افزایش همراه با کاهش روند رشد روستانشینی در استان همراه بوده‌است بطوری‌که از ۳۷ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. در این رابطه باید گفت گسترش محدودهٔ شهرها، تبدیل روستاها به شهر و ایجاد شهرهای نو موجب تغییرات گسترده‌ای طی ۶۰ سال گذشته در نظام سکونتگاهی استان اصفهان شده‌است.
منابع طبیعی و محیط‌زیست
حدود ۳۳ درصد از مساحت استان را بیابان تشکیل می‌دهد و ۱۰ درصد از بیابان‌های ایران در استان اصفهان است که بخش اعظم آن را شهرستانهای شهرضا، نائین، نجف آباد، اردستان، نطنز، آران و بیدگل، کاشان، خمینی‌شهر و اصفهان شامل میشود. البته بخش‌های از این استان کوهستانی بوده و دارای آب و هوای معتدل است. از مهمترین شهرستانهای کوهستانی این ناحیه میتوان به شهرستان گلپایگان، خوانسار، فریدن، فریدونشهر، سمیرم، دهاقان، چادگان، تیران و کرون و بویین و میاندشت اشاره کرد. مساحت جنگل‌های استان ۴۱۲ هزارهکتار است که از این میزان ۳۴۷ هزار هکتار آن اعم از بیابانی و غیربیابانی دست‌کاشت است و مابقی یعنی ۶۵ هزار هکتار جنگل‌های زاگرس هستند.
حوضه‌های آبریز استان اصفهان شامل حوضه‌های آبریز کارون، گاوخونی، دریاچهٔ نمک، کویر ریگ زرین و کویر مرکزی می‌باشد (دو حوضهٔ آبریز ابرقو-سیرجان و مهارلو–بختگان وسعت بسیار ناچیزی را از استان به خود اختصاص می‌دهند). بر اساس اطلاعات موجود، ۷ رود دائمی (مرغاب نجف آباد،زاینده‌رود، ماربر، گلپایگان، آب ونک، وهرگان، گوکان و سمیرم)، ۲۱۸ رود فصلی، ۸٬۸۱۶ چشمه، تعداد ۴۷٬۸۴۷ چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز، تعداد ۴٬۰۵۱ رشته قنات و ۷ سد شامل یک سد بتنی (زاینده‌رود) و ۶ سد خاکی (حنا، کمانه، خمیران، آغچه، قره‌قاچ و گلپایگان) در استان اصفهان وجود دارد.
مناطق تحت مدیریت ادارهٔ کل حفاظت محیط زیست استان شامل مناطق چهارگانهٔ سازمان حفاظت محیط‌زیست با وسعت ۹۷۶٬۰۰۰ هکتار (۲ پارک ملی، ۴ پناهگاه حیات‌وحش و ۴ منطقه حفاظت شده) یعنی بیش از ۹ درصد مساحت استان، ۱۲ منطقه شکارممنوع با وسعت ۱/۰۸۰/۰۰۰ هکتار و یک تالاب بین‌المللی با وسعت ۶۳/۰۰۰ هکتار می‌باشد. استان اصفهان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و واقع شدن در فلات مرکزی ایران دارای تنوع گونه‌ای منحصر به فردی می‌باشد. وجود گونه‌های مختلف در رده‌های متعدد جانوری و گیاهی در زیستگاه‌های مختلف استان دلالت بر همین موضوع دارد. بر اساس بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته تاکنون در استان اصفهان بیش از ۲۰۰۰ گونه گیاهی مربوط به حدود ۷۰۰ جنس و در قالب ۱۳۰ خانواده شناسایی شده‌است. از این تعداد ۳۵۰ گونه دارویی، ۴۵ گونه انحصاری، ۵۴ گونه آسیب‌پذیر، ۱۶ گونه نادر و ۱۹ گونه دیگر هستند. از گونه‌های گیاهی در معرض انقراض میتوان به زرین‌گیاه (otschyi Deracocephelum) اشاره نمود. در استان اصفهان ۴۸۵ گونه مهره‌دار شامل ۶۳ پستاندار، ۲۹۶ پرنده، ۴۰ گونه خزنده ۸ گونه دوزیست و ۴۱ گونه ماهی شناسایی گردیده‌است. بر اساس فهرست IUCN از گونه‌های جانوری حیات وحش استان تعداد ۱۸ گونه شامل ۵ گونه پستاندار، ۸ گونه پرنده، ۱گونه خزنده، و ۴ گونه ماهی در زمره گونه‌های در معرض تهدید هستند. بر اساس سرشماری پستانداران در سال ۱۳۹۴ جمعیت ۳ گونه کل و بز، قوچ و میش و آهوی ایرانی در مناطق چهارگانه استان بالغ بر ۲۵۰۰۰ رأس گزارش شده‌است. همچنین تعداد ۹۱۶۴ قطعه پرنده در سرشماری پرندگان آبزی و کنار آبزی در سال ۱۳۹۴ شمارش گردیده‌است.
در حال حاضر از حدود ۱۷۰۰ کوره فعال آجر در سطح کشور، حدود ۴۵۷ واحد آن در سطح استان اصفهان مستقر هستند. ظرفیت تولید سالانه این واحدها ۱۰ میلیون تن و رس مورد نیاز برای این مقدار تولید نیز ۱۰ میلیون تن در سال است. قسمت عمده‌ای از این تعداد واحد در محور شرق، شمال شرقی و شمال اصفهان متمرکز می‌باشند که باعث افزایش بار آلودگی و پدیده گرد و غبار هوای شهرستان اصفهان میشوند. برداشت رس از اراضی در طی سالیان گذشته علاوه بر تخریب چشم‌انداز و ایجاد گودال‌هایی تا عمق بیش از ۱۰ متر، شرایط را جهت ایجاد کانونهای محلی گرد و غبار فراهم نموده‌است.
کشاورزی
استان اصفهان در سال ۱۳۹۷ در بخش کشاورزی با داشتن حدود ۵۶۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی و ۶ میلیون واحد دامی در مجموع حدود ۵/۷ میلیون تن تولید محصولات کشاورزی داشته که حدود ۵ درصد از تولیدات کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهد.
بهداشت و سلامت
کل بیمارستانهای استان اصفهان ۶۲ بیمارستان می‌باشد که ۵۴ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و ۸ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی کاشان می‌باشد. استان اصفهان از لحاظ ارائه خدمات درمانی، استان‌های همجوار یعنی یزد، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس و برخی اتباع خارجی را تحت پوشش داشته و به عنوان قطب خدمات درمانی برای منطقه محسوب می‌گردد.
میراث فرهنگی
در فهرست میراث جهانی یونسکو از میان ۲۱ مکان ثبت شده از ایران، ۴ مورد شامل میدان نقش جهان، باغ ایرانی (باغ چهلستون و باغ فین کاشان)، مسجد جامع اصفهان و قناتها (مزدآباد میمه، وزوان در بخش میمه و قنات دوطبقه اردستان) در استان اصفهان می‌باشند. همچنین تعداد آثار تاریخی شناسایی شده در استان ۲۲۱۱۱ مورد و تعداد آثار ثبت شده تاریخی استان تا پایان سال ۱۳۹۴ در فهرست آثار ملی ۱۷۳۱ اثر می‌باشد. در استان اصفهان تعداد ۲۴ موزه شامل موزه‌های محلی، استانی دولتی یا مشارکتی وجود دارد که در آنها حدود ۲۱ هزار شیء تاریخی نگهداری میشود. در استان اصفهان ۵۴۸ محوطه و منطقه باستانی با وسعت و قدمت مختلف وجود دارد.
از رسوم خاص مراسم نخل بندان یا نخل گردانی ، مراسم چاووشی، مراسم دعای باران ، مراسم ماه رمضان، مراسم عید نوروز و سیزده نوروز ، مراسم گلاب گیری کاشان و قمصر و نیاسر ، مراسم مشهد اردهال یا مشهد قالی شویی، مراسم لایروبی قنات، جوی کنی ، و برداشت محصول،غوره چینی، پنبه چینی، میوه چینی و غیره ، نشاکاری نهال کاری بیل زنی ، ساختن بند و سد ، ساختن قنات و بقیه است.
برخی از مکانهای باستانی استان عبارتنداز: ٔ
- تپه آشنا در چادگان (هزاره چهارم ق. م)
- تپه باستانی اريسمان در شهرستان نطنز
- تپه سيلک کاشان (اولین تمدن یکجانشینی و شهرنشینی جهان)
- تپه سبا در ورزنه
- تپه گورتان اصفهان
- تپه چغا حسن در گلپايگان (هزارهٔ ششم ق. م)،
- نپه تلشاهی سميرم
- تپه جوزک تيران وکرون (هزارهٔ سوم ق.م)،
- تپه های ننادگان
جغرافی
۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد.
منابع
سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بیابان و ۱۰۰ هزار هکتار جنگل است که از نوع درختانی از نوع بلوط، بنه، بادام، داغداغان، گردو، ارس است. همچنین ۳۰۷ هزار هکتار پوشش گیاهی جنگلی دست کاشت در مناطق بیابانی استان در شهرستانهای نطنز، اردستان، برخوار، اصفهان، نائین، خور و بیابانک، کاشان، آران و بیدگل است.
گیاگان و زیاگان
از گونه های موجود در مناطق حفاظت شده، پارک ها، پناهگاه ها و مناطق شکار ممنوع پستانداران مثل، قوچ، میش، گرگ، روباه، کفتار و پرندگانی مانند عقاب، شاهین ، کبک، تیهو و خزندگانی مانند انواع مارها، سوسمارها و الک پشت زندگی می کنند. همچنین، از نظر زندگی گیاهی انواع گیاهان علفی مانند درمنه، بوته های مختلف به ویژه گون، درختانی مانند تاغ، گز، بادام کوهی و انواع گیاهان دارویی به طور عمده دیده می شود.
- منطقه شکار ممنوع کهیاز - کوه ها و دشتهای اطراف کهیاز و سیاه کوه زیستگاه هوبره (جاندار گونه در خطر انقراض)
- منطقه شکار ممنوع کرکس،
- منطقه شکار ممنوع حنا،
- منطقه شکار ممنوع عباس آباد- زیستگاه گونه های منحصر به فرد ناحیه بیابان یوزپلنگ ایرانی، گربه شنی، روباه شنی و گربه وحشی کاراکال
آب‌وهوا
تفاوت ارتفاعات مناطق مختلف استان از سطح دریا موجب تنوع آب و هوا (بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و غیره) در استان گردیده‌است. بهطور کلی استان دارای سه نوع آب‌وهوا به شرح زیر می‌باشد:
- آب‌وهوای بسیار خشک تا خشک گرم، شامل قسمت اعظم استان از جمله نواحی پست شرقی و دشتهای مرکزی و شمال‌شرقی استان.
- آب‌وهوای نیمه‌مرطوب تا مرطوب سرد، شامل نواحی مرتفع غربی و جنوبی استان.
- آب‌وهوای نیمه‌خشک، شامل نواحی مرتفع مرکزی و شمالی استان.
کوههای زاگرس در قسمت غرب، مانع نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی و شرق استان است، از طرفی وجود نواحی پست و کویری شرق استان هوای بخش وسیعی از استان را تحت تاثیر میگذارد.
متوسط بارش سالیانه استان ۱۶۰ میلیمتر و متوسط بارش شهر اصفهان حدود ۱۲۰ میلیمتر است . تنوع رژیم حرارتی در استان تحت تاثیر مناطق کوهستانی و کویری و وزش بادهای غربی است به طوری که میانگین درجه حرارت سالانه در مناطق غرب و جنوب به حدود ۴ درجه سانتیگراد می رسد . در بین مناطق استان ، خور با میانگین دمای سالانه ۱۹/۵ درجه سانتیگراد گرمترین و سمیرم با دمای میانگین سالانه ۱۰/۶ درجه سانتیگراد سردترین منطقه استان اصفهان می باشد .
کل آب مصرفی در استان اصفهان برابر با ٣/٧ میلیارد متر مکعب است که از این مقدار 91 درصد در بخش کشاورزی، ٦ درصد در شهرها و روستاها و حدود ٣ درصد در بخش صنعت استفاده میشود. ٧٢ درصد کل آب مورد مصرف از منابع زیر زمین تامین میشود.
آلاینده خاک کشاورزی
آلودگی خاک کشاورزی ناشی از آفتکش و سموم در کانال های بتنی و زه کشی مثل رودشتین و سگزی صورت میگیرد.
هوای آلوده
بيش از ٤٣ شهرک و مجتمع صنعتی بزرگ و کوچک و بيش از ٣٠ واحد صنعتی بزرگ مانند فولاد، ذوب آهن،ٔ، پتروشيمی، نيروگاه، پالايشگاه، سيمان، پلیاکريل و ... در اين استان ّ فعال است.تصفيه خانه فاضلاب، کوره های آجرپزی و کوره های توليدگچ، کارخانهٔ قند، سیمان در محدوده شهری و سکونتگاه هستند و از فناوری قدیم استفاده میکنند، 600 هزار واحد مسکونی از سوخت فسیلی استفاده میکنند. بیش از یک میلیون خودرو در شهر اصفهان و پیرامون حومه تردد میکنند (60 درصد آلودگی هوا)، و از سوخت غیراستاندارد و تکنولوژی استاندارد مصرف سوخت کهنه استفاده میکنند.
تاریخ و هنر
قدمت سکونت انسان در استان اصفهان به بيش از ٤٢ هزار سال قبل میرسد.
استان اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تولید انواع مختلف صنایع دستی ایران به‌شمار می‌رود. این استان از دیرباز گهوارهٔ هنرهای زیبا و صنایع دستی بوده‌است. تزئینات آجری، کاشی کاری، گچ بری و انواع خط در آثار تاریخی اصفهان، از قرن‌ها پیش تا دوره معاصر، بر اطراف و جوانب مناره‌ها و داخل و خارج مساجد، قصرها و هنرهای زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره‌کاری و زرنگاری و رونویسی انواع کتاب، قرآن و قطعات نگارگری و نقاشی جملگی به مرکزیت هنری اصفهان گواهی می‌دهند.
سیم‌کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، منبت گلپایگان، پولک‌دوزی، زنجیره‌بافی، قالی‌بافی و نساجی از صنایع دستی رایج اصفهان است. این صنایع در عهد شاهان صفوی رونق فراوان داشت. در دوران قاجاریه، بازار صنایع دستی در اصفهان از رونق افتاد؛ ولی بعد از انقلاب مشروطه باز توسعه یافت. بهطور کلی طرح و نقش عموم دست ساخته‌های اصفهان اعم از فرش و قلمکار و ظروف قلم‌زنی و کاشی، دوختنی‌های روی پارچه تحت تأثیر طرح‌های تزئینی دوران صفویه قرار دارد و طراحان اصفهان، به نسبت قدرت درک و مهارت خود از آثار قدیمی برمی‌گیرند و با خلاقیت خود، آنها را زیباتر می‌سازند. از مهمترین لباس سنتی مردم : ابیانه ، چادر سفید ورزنه است. بازی های دسته جمعی - بازی يه قل دو قل، تخم مرغ بازی، الک دولک، گرگم و گله میبرم، هفتسنگ، طنابکشی و ... . بقیه آثار فرهنگی استان شامل موسیقی و ساخت آلات موسیقی ، سبک معماری، بافتن فرش دستباف، گلیم و عبا، پارچه های نخی تهیه سفال و کاشی و سوغات منحصر به فرد است. افسانه ها و حکایتهای محلی از جمله ٔ ماه پيشونی،کلاغ وروباهٔ، هفت در و نمکی،کاوه آهنگر، در مناطق مختلف نقل میشود. در مناطق مختلف استان اصفهان، لالايی و دوبيتیهای محلی، بهطور خودجوش توسط زنان و مردان سروده شده است. نمایش های محلی شامل تعزیه و روضه محرم، شمایل گردانی، نقالی و پرده خوانی پهلوانی و حماسی و مذهبی بوده است.
مردم‌شناسی و فرهنگ
جمعیت شناسی
به ترتيب بيشترين مهاجران به استان از استان تهران ٢٢ درصد، خوزستان ٢١ درصد، چهارمحال بختياری ٢١ درصد، فارس ٧ درصد و لرستان ٤ درصد بوده است.خارج شدگان از استان نيز ٣٥ درصد به تهران، ٩درصد خوزستان، ٨ درصد به چهارمحال بختياری، ٧درصد به فارس و ٤ درصد به يزد بوده است. طول فاصله سالهای٨٥ ــ ١٣٧٥ شهرستان برخوار و ميمه، بيشترين مهاجرپذيری را داشته است. مناطق کوهستانی فریدن و فریدونشهر مهاجر فرست بوده اند.
عشایر استان اصفهان طبق آمار سال ١٣٨٧ با جمعيتی بالغ بر ٩٦٠٥ خانوار و ٥٢٩٨٤ نفر از سه ايل قشقايی، بختياری و عرب جرقويه تشکيل شده اند که با داشتن ١٢٧٦٠٠٠ رأس دام از ٤/١ ميليون هکتار مراتع استان بهره برداری میکنند.
- جدول رشد
قومیت و زبان
اکثر مردم استان اصفهان را فارسی‌زبانان تشکیل می‌دهند. قوم‌های مختلف دیگری چون: ترک های قشقایی، ارمنی‌ها، گرجی‌ها، بختیاری، یهودی‌ها، کولی‌ها و عرب‌ها (عشایر عرب جرقویه)، گبرها (نایین، اردستان، نطنز، میمه، برخوار) در این استان ساکن هستند.
فارسی‌زبانان: بزرگترین گروه قومی استان اصفهان هستند که در دشتهای استان ساکن هستند. در استان اصفهان لهجه‌های متعددی از زبان فارسی به چشم می‌خورد مانند :
۱- گویش نواحی شرقی استان همچون شهرستانهای نائین و مناطق شرق شهرستان اصفهان (شامل بخش‌های کوهپایه، جرقویه، بن رود رودشت شرقی، جلگهٔ رودشت غربی) نطنز، اردستان، خوانسار، که به گویش فارسی پهلوی یا تاتی معروف است و تا حدودی شبیه به مردم یزد و زرتشتیان یزد است.
۲-لهجهٔ مردم اصفهان، خمینی‌شهر و فلاورجان که به لهجهٔ اصفهانی شهرت دارد (واژگان به صورت کشیده ادا میشوند)
۳-لهجهٔ مردم نجفآباد و شهرضا که شبیه به لهجهٔ اصفهانی است بهطور کلی فارسی‌زبانان بیش از ۸۰ درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند. این آمار برابر پژوهش سال ۱۳۸۹، تقریباً تأیید شده‌است.
ارمنی‌ها: ارمنی‌ها را در زمان صفویه را به اصفهان و به ویژه مناطق فریدن و فریدونشهر کوچاندند. ارمنی‌ها از گذشته تا به امروز نقش پر رنگی را در شهر اصفهان داشته‌اند و نمونه‌های بارز حضور پر رنگ‌شان، کلیسای وانک و بسیاری از تعمیرگاه‌ها در شهر اصفهان است. امروزه بیشتر ارمنیان فریدن و به ویژه روستای خویگان علیا در فریدونشهر که زمانی بزرگترین روستای ارمنی‌نشین ایران به حساب می‌رفت به اصفهان و در منطقه‌ای به نام جلفا تجمع یافته‌اند.
گرجی‌ها: گرجی‌ها نیز همانند ارمنی‌ها در زمان شاه عباس یکم از قفقاز به استان اصفهان کوچانده شدند. آنان ابتدا در شهر تازه بنا شدهٔ نجفآباد سکنا گزیدند ولی بعدها به دلیل ناسازگاری با آب و هوای نجفآباد و دلایل دیگر به فریدن و فریدونشهر رفتند. امروزه زبان و رسم‌الخط گرجی در فریدونشهر آموزش داده میشوند. افزون‌بر فریدونشهر در شهرهای بزرگ فارس‌نشین استان اصفهان نیز گرجی‌ها ساکن شده‌اند که اغلب در غالب اقوام دیگری همچون فارس درآمده‌اند.
لر زبانان : لری زبانی از شاخهٔ زبان‌های ایرانی جنوب‌غربی محسوب میشود. اغلب لرهای ساکن در این استان از طوایف بختیاری هستند که از چارمحال و خوزستان به این استان مهاجرت کرده‌اند. در دورهٔ آماری ۱۳۸۵–۱۳۹۰، ۵۶٫۶ درصد مهاجرانی که استان چهارمحال و بختیاری را ترک کرده‌اند، مقصدشان استان اصفهان بوده‌است. مهمترین دلیل مهاجرت بختیاری‌ها به استان اصفهان اشتغال در مراکز صنعتی مانند ذوب آهن و فولاد مبارکه است که این امر موجب شده که جمعیت انبوهی در شهرستان‌هایی چون اصفهان، زرین شهر، فولادشهر و شاهین شهر ساکن شوند.
اقتصاد
۱۵ درصد تولید ناخالص ملی صنعت مربوط به استان است، با بیش از ۹ هزار واحد صنعتی به عنوان صنعتی‌ترین استان کشور است. صادرات در استان سالیانه ۱٫۴ میلیارد دلار است، ۷۰ درصد تولید فولاد کشور، ۵۰ درصد صنایع ساختمانی و سنگ و ۶۰ درصد مصنوعات طلای کشور در استان مخصوصاً کاشان تولید میشود.
18 هلیپد از سازمان فوریت ها پزشکی در استان به بهره‌برداری رسیده است.
صنايع نظامی، صنايع شيميايی، پالايشگاه صنايع نفت و پتروشيمی، هواپيماسازی، صنايع غنیسازی اورانيوم، نيروگاه، صنايع سيمان، صنايع نساجی و چرمسازی، برق و الکترونيک، صنايع چوب، صنايع خودرو و موتور متحرکه، صنايع دارويی وبهداشتی،صنايع غذايی و ... دراستان اصفهان است. محورهاوقطبهای معدنی استان به چهارگروه تقسيم بندی میشوند: ١ـ معادن سنگهای تزيينی (سنگ چينی، مرمرو ...)، ٢ـ معادن مصالح ساختمانی (سنگ گچ، آهک و ...)، ٣ـ معادن غيرفلزی (خاکنسوز و ...)، ٤ـ معادن فلزی (طلا، آهن، سرب)
انرژی
توریسم
استان از ز لحاظ طبيعی، جمعيتی، رفاهی، زيرساختی، اقتصادی و فرهنگی ، تاریخی پتانسیل گردشگری دارد.بعد از تهران، اصفهان بیشترین ورود گردشگر خارجی را دارد، و در 180 رشته صنایع دستی هنرمند شناخته شده دارد و از نظر مرغوبیت رتبه یکم کشور است.همینطور از لحاظ تعداد 60 مناطق نمونه گردشگری رتبه یکم کشور است. از کل حجم ورودی گردشگران خارجی، مرداد ماه رتبه اول را دارد، از مشکلات صنعت گردشگری فقدان برخورداری از سيستم کارتهای اعتباری جهانی است که گردشگر بتواند بدون نياز به حمل پول نقد، از آنها استفاده و مصرف کند در نتيجه، ناتوانی در کسب درآمد کافی.
کشاورزی
بادرود و کاشان یک قطب کشاورزی اصفهان است.کشاورزی استان مشکل آب دارد. در گذشته نظام حق آبه به نام طومار شیخ بهایی وجود داشت .سهم شهراصفهان از ٣٣ سهم برابر ٤ سهم است. مناطقی مانند اصفهان، فلاورجان و خوراسگان در جزو ناحيه خاک هموار آبرفتی قرار دارندکه در يک سال میتوان چندين نوبت محصول از آن خاک برداشت کرد. جزو بهترین خاک دنیا برای تولید محصول کشاورزی است. کشاورزی شامل زراعت، باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش ماکيان، پرورش زنبورعسل، جنگلداری و پرورش آبزيان است. استان حدود ٦٩ فراورده کشاورزی صادر میکند.از ميزان ٦ ميليون تن توليدات بخش کشاورزی استان در سال ١٣٨٦ ،٧٥ درصد به زراعت، ١٥ درصد به امور دام و ١٠ درصدبه امور باغبانی اختصاص داشته است. ديمکاری استان بيشتر شامل گندم و جو بوده ومناطق ديمکاری استان، محدودبه قسمتی از جنوب و شمال غربٔ زمينهای زيرکشت اصفهان در حاشيه زايندهرود و بخشهايی از شهرستانهای غربی و جنوبی استان است. از مهمترين اين محصولات میتوان به ميوه های هسته دار، دانه دار، بادام، گردو، پسته، خرما و ... اشاره کرد. بيشترين سطح در بين ميوه ها سيب درختی، انار و انگور بيشترين سهم توليدات باغی استان را به خود اختصاص داده اند و شهرستانهای سميرم، اردستان و تيران و کرون بالاترين درصد توليد را دارايند. استان اصفهان از نظر توليد ميوههای دانه دار و هسته دار در کشور رتبه 5 و 4 است.همچنين شهر برزک به عنوان بزرگترين قطب توليد شاه توت کشور است توليدگل محمدی و اسانس آن در شهرستانهای کاشان، آران و بيدگل از شهرت جهانی برخوردار است.شهرستانهای نجفآباد، شهرضاو خوانساربه ترتيب بيشترين مقدارتوليدعسل را دارد. توليدآبزيان دراستان در دوگروه، ماهيان خوراکی سرد آبی (قزلآلا) و ماهيان گرم آبی (کپور، آمورو ...) و ماهيان زينتی، تقسيم میشود ٢٠٠ مزرعه ظرفيت ٢٧٠٠ تن ماهی در استان دارد. استان در تولید محصوالتی مانند سیبزمینی، پیاز، گوشت قرمز، گوشت مرغ،و تخممرغ به خودکفایی رسیده است
صنعت فناوری پیشرفته
تیر 1400 نخستین آزمایشگاه صنعت 4/0 ایران برای هوشمندسازی انرژی در دانشگاه صنعتی اصفهان ساخته شد.
مناطق ویژه
- منطقه ویژه اقتصادی شهرضا مربوط به تولید و فن‌آوری شیمیایی
- منطقه ویژه اقتصادی کاشان مربوط به ماشین آلات
رسانه
- خبرگزاری ایمنا
- شبکه استانی اصفهان - از سال ١٣٧٤ شبکه 5 افتتاح شد.
- نشریه الکترونیک استانداری اصفهان
امکانات رفاهی شهری عام المنفعه
مقدار زیادی پسماند در شهر اصفهان به شکل روزانه جداسازی نمیشود.
- شرکت گاز استان اصفهان
- شرکت برق منطقه ای اصفهان
- شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان- شهر اصفهان به تنهايی ٣٦٠ هزار متر مکعب پساب در شبانه روز توليدمیکند.
تصفیه خانه های اصفهان، شاهین شهر، صفائیه و بهارستان با روش لجن فعال ساخته شده است. ٨٢ شهر استان تحت پوشش خدمات آبرسانی و ٢٨ شهر استان تحت پوشش خدمات فاضلاب.
ورزش ها
پیست موتور نقش جهان مسئولیت تصدی استادیوم ها اداره ورزش و جوانان استان است. فولاد ماهان سپاهان یکی از اسپانسرهای ورزشی استان بوده است.
خیریه
سازمان بهزيستی با داشتن ١١٨ مجتمع خدمات اجتماعی شهری و روستايی، ٣٢ مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست، ١٠٠ مرکز حمايت از خانوارهای بی سرپرست و نيازمند، ١٤٧ مرکز خدمات توان بخشی، ٣٢ مرکز بازپروری معتادان و 7 مرکز مشاوره ژنتیک فعالیت میکند. ٣٤ واحد کمیته امداد در استان وجود دارد.
مناطق مسکونی استان
رده:مناطق مسکونی در استان اصفهان
تحصیل و علوم
آموزش و پرورش: استان اصفهان با نرخ باسوادی ٥٣/٨٧ درصد در سال ١٣٨٥ در مقایسه با سایر استانها پس از تهران است.
آموزش و پرورش دو جنبه آموزش رسمی فنی وحرفه ای و آموزش عمومی دارد، 56 مرکز فنی حرفه ای در استان فعال است.ضريب نفوذ اينترنت در استان برابر با ٤/٣٣ درصد است؛
سال ۲۰۲۱ دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، علوم پزشکی اصفهان و کاشان از استان اصفهان رتبه‌های برتر را کسب کردند.
رصدخانه ملی ایران در کاشان تیر 1400 باز شد.
سیاسی
استانداری اصفهان
مجمع نمایندگان استان اصفهان
نماینده ولی فقیه
فهرست نمایندگان مجلس خبرگان رهبری
- رده:حوزه‌های انتخابیه استان اصفهان
شهرداری ها
- رده:شهرداری‌های ایران
ارتش و سپاه پاسداران
ارشد نظامی ارتش منطقه اصفهانقرارگاه سیدالشهدا -صاحب‌الزمان اصفهان، قمر بنی‌هاشم چهار محال و بختیاری، و الغدیر یزد
ترابری
رده:ترابری در استان اصفهان
اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای اصفهان
استان اصفهان دارای ٦٤٩ کيلومتر ّخط اصلی ریلی، ١٨٧ کيلومتر ّخط فرعی و مانوری، ٦٦ کيلومتر ّخط تجاری و ٣٧ ايستگاه بازوبسته است.استان اصفهان دارای پنج فرودگاه است که و فقط فرودگاه شهید بهشتی کاربرد غیرنظامی و مالکیت عمومی است.
استان اصفهان با دارابودن ١١٠٠٠ کیلومتر راه، نقش مهمی را در بخش حمل و نقل کشور ایفا میکند. ٢٥ درصد آزاد راهها و ٢٣ درصد بزرگراههای کشور در این استان قرار گرفته است. پل روگذر غیر مسطح خیابان امام خمینی به طول ٥ کیلومتر از بزرگترین وپیشرفته ترین پلهای روگذر کشور است.
نقاط جاذبه
آتشگاه دژ ماربین ، ساروبه ، مشهد کاوه، کهندژ، ، تپه اشرف نمونه آثار جامانده از پیش از اسلام است. موزه صدف اصفهان
کاخ هشت بهشت
شهر ورزنه
بازار قیصریه
روستای ابیانه
روستاهای سمیرم
برنامه چشم انداز بیست ساله
اهداف چشم انداز فرهنگی، اقتصاد، جمعیت، شهری،منابع و محیط یست:
- تهیه GIS سیستم اطلاعات جغرافی
- ساختن ایستگاه پژوهکده تحقیقاتی بین المملی کویر و بیابان
- راه انداختن صندوق سرمایه گذاری جوانان
- اصلاح روند مهاجرت
- مطالعه منابع معدنی و منابع نفت
- بانک ژن گیاهی و جانوری
- نوسازی نظام آموزشی
مشاهیر
استان مشاهیری چون امالفارسيه (اولين ايرانی مسلمان)، فاطمه جوزدانی، آمنه بيگم مجلسی، مريم بانو نائينی، هما امامزاده (اولين پزشک زن ايرانی از شهرضا)، بی بی جان کاشانی و بانومجتهده امين ، اساتيدی همچون استاد حيدر اصفهانی، عماد ورزنه، علی رضا عباسی، محمدرضا امامی، علی اکبر اصفهانی، ميرعماد، محمدغفاری کاشانی (کمال الملک)، حبيباله فضائلی و استاد محمود فرشچيان، نمونههايی از هنرمندان اين استاناند. استان شخصيتها و چهرههای برجسته چون مجلسی، ملاصدرا، فاضل اصفهانی، آقا حسين خوانساری، حکيم شفايی،صائبتبريزی، محتشم کاشانی،علیرضاعباسی،علی اکبر محمدصادق اردستانی، وحيد اصفهانی، آقامحمد بيدآبادی، حکيم قمشهای (صهبا)، جهانگير خانقشقايی و سيدمحمدباقر درچه ای دارد.
وجه تسمیه
شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون به نام‌های: آپادانا، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پاریتاکن، پرتیکان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه سرشناس بوده‌است.
یاقوت حموی، می‌نویسد: «اصفهان یا اسپهان از کلیه اسباه است که به معنی سپاه و اسب می‌باشد.»
استاد پورداود، می‌گوید: «ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجهٔ قدیم اصفهانی، اسباه به معنی اسب نیز بوده‌است» پورداود یادآور شده‌است که بطلمیوس، جغرافیانگار سدهٔ دوم میلادی، نام این شهر را «اسپدان» نگاشته، سپس می‌گوید واژهٔ اصفهان روی اسپاهان قرار گرفته که خود شامل سپاه به معنی ارتش و هان نام مکان، یعنی جای سپاه است.
نویسندهٔ کتاب حدودالعالم از این شهر به نام «سپاهان» یاد کرده، می‌گوید: «سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهر است: یکی را جهودان خوانند و یکی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند … .»
محمد حسین بن خلف تبریزی، دربارهٔ نام اصفهان، نوشته‌است: «اصباهان، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق (عراق ایران) و نام اصلی او این است؛ و نام مقامی است از جمله دوازده مقام موسیقی و آن را اصفهانک نیز خوانند.»
در کتیبه‌های پارسی هخامنشی، انزان شامل ناحیهٔ اصفهان و اطرافش بوده و پیش از کورش، مرکز قدرت هخامنشیان در این ناحیه بوده و پس از کورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده‌است و گابیان رفته رفته به جی تغییر یافت.
هرتسفلد نگاشته‌است: اصفهان نام بلوکی از ولایت پریت کان و نام شهر «گبی» بوده‌است. گبی بعدها «گی» و سپس عربی شد و به «جی» تبدیل یافت.
در سدهٔ ۲ میلادی، نام گبی و اسپدانا در نقشهٔ بطلمیوس دیده میشود. وی «اسپدانا» ی پارسی زمان هخامنشی را از کتاب ارتستنس، مدیر کتابخانهٔ اسکندر مقدونی برداشته بود. در یک نقشهٔ جهان‌نما که ۱۰۰ سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده‌است، این نام به صورت ساسانی «سپانه» یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن، جای لشکریان است.
اسکندر مقدونی هنگام دنبال کردن داریوش هخامنشی به پارتاک یا پارک یاگی آمد و آن را گشود و اکسازر را که والی شوش بود به حکومت پارتاک گمارد. تاریخ نگاران پیشین، پارتاک را پاریتاکن نامیده‌اند که به پارسی آن روزی پرتیکان می‌گفتند و امروز فریدن می‌خوانند. پرتیکان به تمامی ناحیهٔ اصفهان اطلاق می‌شده‌است.
نقشه و تقسیمات استانی
منابع
پیوند به بیرون
- آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان اصفهان در «نتایج سرشماری – جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار.